شبکه های اجتماعی و ایرانیان

سال ها پیش، کارت های اینترنت بود و یک مودم داخل کیس و صدای بوقش و بعد از کمی انتظار، اتصال به اینترنت! آن هم با سرعتی که فقط می شد سایت های خبری را چک کرد و میلی فرستاد و همین کارهای جزیی و دم دستی را انجام داد. پدیده آن روزها – دوران نوجوانی من – نرم افزاری بود که توسط کمپانی یاهو! منتشر شده بود. یاهو مسنجر. غوغایی بر پا شده بود. خیلی ها وقت گذرانی می کردند. خیلی ها در فکر شریک یابی برای رابطه عاطفی شان و خیلی ها هم دنبال شریکی برای زندگی و یک همسر می گشتند.

تقریبا همه این اقشار به اهداف شان رسیدند. تقریبا همدوره با یاهومسنجر، پدیده یی دیگر، به نام وبلاگ ظاهر شد که توسط یک سری وب سایت ها که این سرویس ها را ارائه می دادند، فضایی در اختیار کاربران قرار داده می شد که می توانستند برای نمایش متن و عکس از آن استفاده کنند. از آنجا که وبلاگ ها این قابلیت رو داشتند که جایگزین دفتر خاطرات قفل دار بیشتر دخترهای ایرانی (و همین طور سایر اقشار) بشوند، خیلی زود توانستند محبوبیت زیادی پیدا کنند. نکته یی که بسیار جالب توجه است، اینکه چه در یاهو و چه در وبلاگ ها، هنوز هیچ کس حاضر به استفاده از نام اصلی و کامل خود نبود و تقریبا همه از نامی مستعار استفاده می کردند که بیشتر اوقات، عددی به دنبالش می آمد که یا سال تولد فرد یا سالی بود که در آن حضور داشتند. چرا که با توجه به وضعیتی که اینترنت داشت و مکانی عمومی محسوب می شد، ممکن بود یکی از آشنایان، اقوام یا کسانی که نباید، آن مطلب را می خواندند. همین، یک دلیل کافی و قانع کننده بود که کسی حاضر نباشد از اسم خودش استفاده کند و تقریبا همه، به اسامی مستعار روی بیاورند. دلیل بعدی هم می توانست شرایط خانوادگی و ترس از شناخته شدن باشد.

۱۰ سال پیش، جوانی خلاق، به نام «مارک زوکربرگ»، به همراه چند دوست دیگرش، پروژه یی را آغاز کرد که پس از مدتی کوتاه، جامعه جهانی را گرفتار خودش کرد! فیس بوک، نام تجاری این پروژه بود. چند سال پیش، مدتی بعد از غلغله یاهو و وبلاگ و چه و چه، سر و صدای یک سایت بلند شد که هنوز معلوم نبود چکار می کند و به چه دردی می خورد! تقریبا در همان دوره، سایتی بود به اسم کلوب (که هنوز هم فعال است) و به نوعی، سایت تایید شده یی است که هیچگاه فیلتر نشد اما، این سایت جدید، یک ویژگی جالب داشت و آن، استفاده از دو رنگ آبی و سفید بود که شاید ناخودآگاه، یاد پرچم اسراییل یا لباس های حکومتی شان، که پیراهن سفید و کراوات آبی هست، بیفتید.

فلسفه این آبی و سفید را هم، باید در تئوری «نیل تا فرات» یهودیان، جست وجو کرد! حدود سه چهار سالی طول کشید تا فیس بوک در جامعه ایران معرفی شود. اصلی ترین هدف اش برای کاربران، پیدا کردن اقوام، دوستان و آشنایانی بود که یا همچنان با آنها ارتباط داشتند یا اینکه به هر دلیلی از هم دور بودند و شاید هم مدت ها یکدیگر را ندیده بودند، همکلاسی دوران مهد کودک یا مدرسه، پسر یا دختر همسایه، همبازی دوران کودکی یا هر کس دیگری. کمی گذشت تا خیلی از بچه های دبیرستانی همسن و سال خودم، حداقل یک اکانت فیس بوک برای خود داشته باشند. هنوز اتفاق خاصی نیفتاده بود، مثل کلوب، که خیلی از ایرانی هایی که داخل کشور نبودند و برای کار، تحصیل یا تجارت، از ایران رفته بودند، یا از سال ها پیش، خارج از ایران بودند، با اسم اصلی شون، یک اکانت ساخته بودند و اطلاعات خودشون رو هم به نمایش گذاشته بودند. با ظهور فیس بوک، طبق معمول، خیلی ها دوست داشتند این شبکه جدید را هم امتحان کنند. آن روزها، فیس بوک صرفا جایی بود برای آشنا شدن و دوست پیدا کردن. از طرفی، خیلی ها اصلا اطلاعاتی نداشتند و فقط مثل بسیاری از سایت های دیگر، عضو می شدند و دوست داشتند از این شبکه مرموز و نو، سر در بیاورند!کمی که جلوتر آمدیم، فیس بوک روز به روز فراگیرتر شد و علاوه بر بچه های دبیرستانی، پدران و مادران شان هم عضو این شبکه شدند و تا امروز، بسیاری از هنرمندان، اهالی فرهنگ، سیاستمداران و حتی اعضای کابینه دولت، عضو این شبکه شدند! و گزارشی از عملکردشان به ملت ارائه دادند و گاهی حتی سوال پرسیدند و نظرسنجی کردند.

به نظر نگارنده، این یکی از بهترین اتفاقاتی بود که در طول این سال ها رخ داد و رابطه بین مسوولان و مردم، به این نزدیکی و صمیمیت رسید، اما مشکل اصلی، اعمال فیلترینگ به شبکه های اجتماعی غیرایرانی است که هنوز برطرف نشده و همچنان هر از چند گاهی، یکی از آنها، فیلتر و بعضی وقت ها هم بعد از گذشت مدتی کوتاه، رفع فیلتر می شود. البته، یک بار هم برای چند ساعت، فیلترینگ فیس بوک، رفع شد و این شبکه پرطرفدار، برای چند ساعت، آزادانه در اختیار مردم قرار گرفت که بازخوردهای متفاوتی را هم به دنبال داشت اما آن چیزی که یکی از اصحاب رسانه نقل می کرد، این بود که برای چند ساعت، به صورت آزمایشی، از طرف برخی شرکت های ارائه دهنده سرویس اینترنت، دسترسی به فیس بوک آزاد می شود، تا بازخورد های آن به صورت میدانی مشاهده شود. روزنامه شرق، در تاریخ دوازدهم اسفند، خبری منتشر کرد که وزیر ارشاد، آقای جنتی وعده داد فیلترینگ فیس بوک، از بین برود. شاید آن سال های اول، هرگز خبری از گزارش لحظه به لحظه یا روز به روز در شبکه های اجتماعی نبود. هر از چند گاهی عکسی آپلود می شد، نوشته یی منتشر می شد و به همین ترتیب ادامه داشت، تا اینکه به اینجا رسیدیم که در شبکه یی مثل توییتر، در هر دقیقه چندین توییت از کاربر منتشر می شود، که معمولا هم گزارش لحظه به لحظه زندگی روزمره کاربر است. اینکه کجا بوده، چه می کند، برنامه اش چیست و شاید هم گاهی، جمله های غیرگزارشی را توییت کند.

یکی از تفاوت های اساسی توییتر با فیس بوک، محدودیت کاراکتر است، که از حدود ۱۳۰ تا ۱۴۰، متغیر است اما در فیس بوک قضیه خیلی پیچیده تر می شود. هر کسی، متنی از هر موضوعی که به آن علاقه دارد را می نویسد و به نمایش می گذارد یا عکسی از خودش یا دیگران آپلود می کند و پس از این ما با سه رخداد به نام های «لایک»، «کامنت» و «شـــیر» مواجه می شویم. لایکی که می تواند خیلی بی سر و صدا اتفاق بیفتد، یا اینکه حرف های بی پایه و اساس و بی فایده یی که در کامنت ها رد و بدل می شود، همه و همه، در نتیجه یک حرکت شاید اشتباه کاربر اتفاق می افتد. کاربر، یک عکس شخصی را در صفحه اش قرار می دهد و با انبوهی از لایک ها روبه رو می شود اما نمی تواند جوابی به آنها بدهد و تشکر کند و چه بسا این مساله موجب آزارش شود و در ادامه، سیل کامنت ها به سمتش جاری می شوند که این بار کاربر می تواند برای تک تک نظرات جواب بدهد و شروع کننده بحث ادامه داری شود که معمولا به جایی نمی رسد! دفعه بعد، که کاربر بخواهد متن یا عکسی را آپلود کند، تمام سعی اش را می کند که سلیقه اکثر دوستانش را مد نظر قرار دهد. این یعنی اینکه فرد، تحت تاثیر یک موج روانی قرار گرفته و دلش می خواهد محبوب تر شود.

چرا خود را به اشتراک می گذاریم؟

در مورد اینکه چرا کاربر، دوست دارد در شبکه یی اجتماعی و عمومی، گاهی اوقات، شخصی ترین اطلاعاتش را به نمایش بگذارد، دلایلی ذکر می شود که در ادامه آنها را خواهید خواند.

۱ من بودن…

آندره مالرو: چیزی که تنها برای من مهم است چه اهمیتی دارد؟

انگار در دوران گذشته، «من» چندان اهمیتی نداشت و این مصلحت جمع بود که درجه اهمیت هر چیز را مشخص می کرد اما الان، شرایط کاملا فرق کرده و این «من» است که تصمیم می گیرد چه کار کند و دیگر گروهی بالای سرش نیست که برایش تصمیم بگیرد. امروزه این منیت را همراه خود می بریم و همه جا فریاد می زنیم، خودمحورانه زندگی می کنیم و زندگی مان را بسط می دهیم. پست ها، عکس ها و مطالبی را در صفحه شخصی مان قرار می دهیم که شاید مخالف با خیلی از اصول شرع، اخلاق و عرف باشد؛ این کارها را انجام می دهیم تا بگوییم «من» دلم می خواهد! «من» دوست دارم! و…

۲ کم بودن…

کمبود اعتماد به نفس در دنیای واقعی، به دنیای مجازی کشیده می شود وکاربر با یک برش دلخواه از ظاهر یا باطن «من»، با همه مشکلاتی که در دنیای واقعی هست و نمی خواهد در دنیای مجازی دیده شوند، خود را برای دیگران به نمایش می گذارد و اغلب هم، تاییدیه مجازی (لایک) جذب می کند، کلی هم مورد ابراز علاقه و مهر و محبت قرار می گیرد و این قضایا کم کم به دنیای حقیقی می رسد و اگر هم کمبودی در اعتماد به نفس یا سایر نیازها بوده، احتمالا رفع می شوند!

۳ خودشیفته بودن…

وقتی اعتماد به نفس افزایش پیدا می کند، «دل نوشته» ها و «سلفی»ها? در شبکه های اجتماعی، زیاد به چشم می خورند. قرار است که این حس اعتماد به نفس، ارضا شود البته اگر ارضا شدنی باشد! از طرفی، این خودشیفته ها خیلی در جریان اتفاقات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی جهان نیستند و دنیای کوچک شان محدود به همان زیبایی ظاهری شان می شود. خیلی هم به این شعر اعتقاد ندارند که

«تن آدمی شریف ست به جان آدمیت / نه همین لباس زیباست، نشان آدمیت».

بنابراین، دائما در حال به اشتراک گذاشتن خود هستند و از این کار لذت می برند، حتی ناخودآگاه!

۳ سلفی?: (Selfie) واژه یی است که اخیرا وارد لغتنامه های انگلیسی شده و به معنی عکس گرفتن از خود است.

۴ تنها بودن…

تنهایی، خوره یی که این روزها به جان خیلی از همسن و سال های ما افتاده و سوهان روح شان شده است. کاربر یا در خانواده یی کم جمعیت زندگی می کند که والدین شاغل هستند و اگر هم اهل برو و بیا نباشد، تنها می شود و برای رفع این تنهایی به شبکه های اجتماعی سر می زند و آنجا در جمعی قرار می گیرد که ظاهرا تنهایی اش رفع می شود ولی فقط کافی است که به اصول اخلاقی، پایبند نباشد تا با هر هرزه بادی از مسیر خارج شود و باقی ماجرا که حتما بهتر از من به آن آگاهید یا اینکه کاربر در خانواده یی پرجمعیت به دنیا آمده که باز هم به دلیل کم توجهی والدین به فرزندان و عدم وجود شرایط مناسب، احساس تنهایی می کند و به شبکه های اجتماعی روی می آورد تا با کسانی آشنا شود که بتوانند تنها یی اش را پر کنند.

۵ کمک خواستن…

نوشتن، یک حالت درمانی دارد. ممکن است با نوشتن، دردی از دردهای شما درمان شود. چه در شبکه های اجتماعی، چه در تالارهای گفت وگو، وبلاگ و غیره. معمولا کسی که مطلبی از ناراحتی و مشکلش روی صفحه شخصی اش قرار می دهد، بقیه به تفقد و دلجویی در می آیند و چه بسا گاهی اوقات مشکل هم حل شود! این بیان مشکل و درخواست کمک چه مستقیم و چه غیر مستقیم می تواند در مورد ساده ترین چیزها باشد، مثل این سوال که یک کاربر در صفحه شخصی اش می پرسد: «یک مشاور خوب، باتجربه و آپدیت برای کنکور کارشناسی سراغ دارید؟» یا می تواند خیلی سخت و پیچیده در مورد مشکلات زندگی، مسائل عاطفی و… باشد.

۶ نفع بردن…

همیشه هم فیس بوک و بقیه شبکه های اجتماعی مکانی برای ابراز احساسات و شرح وقایع شخصی نیستند. همان طور که می دانید و گفتم، خیلی از هنرمندان و سیاستمداران عضو این شبکه ها هستند. نفع بردن هم به این صورت است که مثلا یک هنرمند، با آپلودکردن پیاپی عکس ها، آهنگ هایش و برقراری ارتباط با مخاطبانش می تواند خیلی راحت، محبوبیتش را افزایش بدهد و در مقابل هنرمندی که نوپا است و زیاد با مخاطبینش از این طرق ارتباط ندارد، دیرتر پیشرفت می کند. یک نمونه از نفع بردن ذکر کنم، در عرصه سیاست، همین چند وقت پیش، آقای جهانگیری، معاون اول دکتر روحانی، در صفحه فیس بوکش، نظرسنجی را در مورد یارانه ها انجام داده بود.

۷ تجربه داشتن…

اینترنت، همانقدر که ناامن است، امن هم هست!!! در دوره یی که در چند ثانیه می شود ده ها عکس گرفت، دیگر دفتر خاطرات قدیمی قفل داری که داخل صندوق و ته کمد و اینجا وآنجا قایمش می کردیم، فایده یی ندارد بنابراین شاید مجبور باشیم که برای ثبت حال، برای آینده، در جایی مثل یک وبلاگ شخصی یا صفحه یی در یکی از شبکه های اجتماعی، فعالیت کنیم و در صورت نیاز، آشنایان را هم راه ندهیم!

۸ مستند بودن…

همین که مخاطب بفهمد مطالبی که شما در صفحه تان می گذارید، مربوط به زندگی شخصی تان هست، ناخودآگاه کنجکاو می شود که بیشتر بداند! اصطلاحا فضولی کند. مثلا ببیند نخستین لایک را همیشه چه کسی می زند؟ یا ببیند چه کسی در کامنت ها بیشتر از همه صمیمی است و غیره.

نمودار زیر، رابطه بین سال (میلادی) و تعداد آیتم ها (متن، عکس، فیلم، لینک و غیره) در روز (بر حسب میلیارد)، در فیس بوک را نشان می دهد. در سال ۲۰۱۰، هر روز دو میلیارد آیتم؛ سال ۲۰۱۱، هر روز چهار میلیارد آیتم؛ ۲۰۱۲، هر روز هشت میلیارد؛ ۲۰۱۳، هر روز ۱۶ میلیارد و پیش بینی می شود در سال ۲۰۱۴، در هر روز، ۳۲ میلیارد آیتم در فیس بوک منتشر شود. این خاصیت رشد نمایی آیتم ها در فیس بوک، شاید یکی از خواسته های اصلی بنیانگذاران فیس بوک، زوکربرگ و دوستانش بود!

در پایان امیدوارم در این روزهای پر تب و تابی که تقریبا همه، یک حساب کاربری در این شبکه اجتماعی و سایر شبکه ها دارند، کاری نکنیم که فردا، بعد از فروکش کردن تب این بازار، چیزی را از دست داده باشیم. بسیاری از زندگی هایی که در ایران و برخی کشور های دیگر، حتی ایالات متحده امریکا، از هم پاشیده شدند، به دلیل رفتاری بود که یکی از زوجین در شبکه های اجتماعی از خود نشان داده بود. فرهنگ اسلامی و ایرانی بسیار والاتر از این است که تحت تاثیر هجمه بی فرهنگی بیگانگان قرار گیرد. بیایید با کمی خردورزی و اندیشیدن، کانون خانواده هایمان را گرم تر نگاه داریم و مانع فروپاشی این نهاد بااهمیت بشویم.

«و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا»

مجید احمدی‌نیا

منابع: کتاب: جامعه و رسانه‌های نوین – معاونت برنامه‌ریزی و توسعه قضایی دادگستری کل استان قم – مدیر پروژه: فخری ملک محمد

هفته‌نامه: همشهری جوان – سال نهم – شماره ۴۴۶