لیزر؛ ندرتا درمان، عمدتا ابزار درمان

متخصص دندان پزشکی ترمیمی و زیبایی، عضو آکادمی انجمن دندان پزشکی زیبایی آمریکا

لیزر ابزاری است که گرچه از اوایل قرن بیستم ایده ساخت آن مطرح شده است، رشد و پیشرفت آن در ۲ دهه اخیر تحولی شگرف در بسیاری از جنبه های علمی و فنی ایجاد کرده از جمله در علم پزشکی. لیزر مدت زمان زیادی نیست که در رشته دندان پزشکی استفاده می شود اما در همین مدت کم توانسته جای خود را به عنوان ابزاری موثر در این رشته تثبیت کند. برای آشنایی هرچه بیشتر با کاربردهای لیزر در دندان پزشکی، با این مطلب همراه شوید.

لیزر چیست؟

لیزر مخفف عبارتی است که معنی آن می شود تقویت نور به روش گسیل تقویت شده تابشی. به عبارت ساده لیزر نوری است که فوتون های آن همرنگ و هم جهت هستند، طول موج یکسانی دارند و می توانند انرژی بالاتری داشته باشند چون فوتون های آن پراکنده نیست و هم جهت هستند. در واقع لیزر نور معمولی نیست، بلکه نور تحریک شده است.

یک ایده تاریخی

ساخت لیزر اولین بار به وسیله اینشتین پیشنهاد شد. او در مقاله ای در سال ۱۹۱۷ این تئوری را مطرح کرد که اگر بتوان تا حد امکان اشعه نور را همسو کرد، خواص ارزشمندی پیدا می کند. دقت و تمرکز این نور همسو شده بالاتر و در نتیجه انرژی اش هم بالاتر می رود. به همین دلیل می توان استفاده های خاصی از آن کرد. اولین لیزری که در دنیا ساخته شد، یک لیزر جامد بود که در سال ۱۹۶۰ تئودور میمن آن را از کریستال یاقوت تولید کرد. بعدتر دکتر علی جوان که یک فیزیکدان ایرانی مقیم آمریکا بود، اواخر دهه ۶۰ لیزر گازی را با پایه هلیوم نئون ساخت. پایه خیلی از لیزرهایی که در چشم پزشکی استفاده می شود، لیزرهای گازی است اما در دندان پزشکی لیزرهای جامد کاربرد بیشتری دارند.

ویژگی های طبی لیزر

در دستگاه ایجاد لیزر، منبعی وجود دارد که نور تولید می کند. این نور به محیط (ماده ای) برخورد می کند که باعث ایجاد فوتون های هم جهت و با انرژی بالا می شود. محیطی که لیزر در آن تولید می شود، می تواند گاز یا جامد باشد که به آن لیزر گازی یا جامد می گویند. مثلا لیزر YAG (ییتریوم، آلومینیوم و گارنت) یا اربیوم یک لیزر جامد است. برحسب ماده تولید کننده، لیزر طول موج خاصی دارد و این طول موج ویژگی های خاصی هم به لیزر می دهد. با توجه به این طول موج ها در پزشکی می توان از لیزر برای تخریب، تسریع در بهبود، بند آوردن خون یا موارد دیگر استفاده کرد.

لیزر ابزار است یا درمان؟

برخلاف نظر عامه مردم، لیزر عمدتا به عنوان یک ابزار در علم پزشکی استفاده می شود، نه درمان. در واقع لیزر یک وسیله در دست پزشک است مثل تیغ جراحی یا لوازم دندان پزشکی. علت اینکه گاهی لیزر برای انجام درمان انتخاب می شود، این است که در مواردی در مقایسه با سایر ابزارهای رایج، بهتر است. فقط یک لیزر با قابلیت درمانی وجود دارد که به آن لیزر کم توان می گویند. انواع دیگر لیزر یعنی لیزرهای پرتوان همگی ابزار هستند.

لیزر کم توان

این لیزر همانطور که از نامش پیداست، انرژی بسیار پایینی دارد و می تواند به داخل بافت نفوذ کند و به بافت هدف برسد؛ حال می خواهد عصب باشد، یا عضله یا استخوان یا مفصل. این لیزر وارد سلول های بافت هدف می شود و با تاثیر روی میتوکندری ها، تنفس سلولی را افزایش می دهد. در نتیجه مواد زائد موجود در سلول بهتر، سریع تر و موثرتر دفع می شود و التیام و ترمیم بهتر و سریع تر انجام می گیرد.

کاربردهای لیزر کم توان

از این لیزر در درمان دردها مثل دردهای مفصلی، آفت یا تبخال و بافت های عصبی صدمه دیده استفاده می شود. استفاده از لیزر کم توان بعد از جراحی التیام را تسریع می کند و درد بعد از جراحی را کاهش می دهد.برخی از سازندگان دستگاه های لیزرهای کم توان با تیم های ورزشی قرارداد دارند و پزشکان این تیم ها از این لیزر برای بهبود سریع تر آسیب های ورزشی ورزشکاران استفاده می کنند.

لیزرهای پرتوان در دندان پزشکی

یکی از بخش های علم پزشکی که امروزه لیزر به وفور در آن استفاده می شود، دندان پزشکی است و لیزر بیشتر به عنوان یک ابزار در این رشته به کار می رود. لیزرهای پرتوان انواع متنوعی دارند اما ۲ دسته از آنها بیشتر در دندان پزشکی کاربرد دارند؛ دیود و اربیوم.

لیزر دیود

دیود دستگاهی کوچک و نسبتا ارزان است و بیشتر روی بافت نرم کاربرد دارد. در درمان ریشه (عصب کشی) از این لیزر برای ضدعفونی کانال ریشه استفاده می شود و با آن می شود لثه را جراحی کرد. اگر انرژی این لیزر را کاهش دهیم و از راه دور استفاده کنیم، به عنوان لیزر کم توان نیز کارایی دارد و می توان با آن زخم های داخل دهانی یا حساسیت دندان ها را برطرف کرد.

لیزر اربیوم

دستگاه های این لیزر بزرگ تر و گران تر هستند اما کارایی بیشتری دارند و هم روی بافت نرم و هم بافت سخت قابل استفاده هستند. از اربیوم می توان برای تراش حفره ها و برداشت پوسیدگی دندانی، جراحی لثه، درمان ریشه و جراحی دندان نهفته استفاده کرد.

از مهم ترین مزایای این لیزر این است که اگر قدرت آن درست تنظیم شود، اغلب می توان بدون نیاز به تزریق بی حسی یا با مقدار بی حسی کمی برای بیمار کار کرد. این موضوع به آستانه درد بیمار بستگی دارد.

کاربرد لیزر در بلیچینگ و تشخیص پوسیدگی دندان

متاسفانه تبلیغات نادرست زیادی در این زمینه انجام می شود به طوری که این تصور ایجاد شده که لیزر می تواند دندان ها را سفید کند در صورتی که عمده عملکرد بلیچینگ به واسطه ژل بلیچینگ است نه خود لیزر. لیزر همان کاری را انجام می دهد که گرما یا چراغ های ال ای دی انجام می دهند؛ یعنی وظیفه فعال سازی ژل سفیدکننده را برعهده دارند اما برخی شرکت های سازنده دستگاه های لیزر، ژل هایی تولید می کنند که استفاده از ژل و دستگاه آن شرکت با هم سرعت سفید کردن دندان را افزایش و تعداد جلسات بلیچینگ را کاهش می دهد. در مجموع مزیت بلیچینگ با لیزر بر سایر روش های بلیچینگ این است که با این روش سرعت سفید شدن دندان در هر جلسه درمانی افزایش می یابد و در مدت زمان کوتاه تری دندان سفید خواهد شد.

یکی از مزایای لیزر، امکان تشخیص پوسیدگی های دندانی است که گاهی تشخیص آنها حتی با وجود رادیوگرافی بسیار دشوار خواهد بود. برخی شرکت های سازنده لیزر، دستگاه هایی ساخته اند که در آنها با تاباندن نور لیزر به دندان، پوسیدگی ها کاملا از سطح دندان سالم قابل تشخیص خواهد بود.

دکتر فرخ‌آصف‌زاده