همه ما اسم جایزه نوبل را شنیده ایم، اما شاید ندانیم که بیش از ۲۲۰ جایزه معتبر علمی در حوزه های مختلف در سطح دنیا اعطا می شود که مبلغ بعضی از این جوایز بیشتر از نوبل و حتی دو تا دو ونیم برابر مبلغ در نظر گرفته شده برای جایزه نوبل است چراکه در حقیقت اهمیت این جوایز برای متخصصان و دانشمندان حوزه های مختلف از نوبل بیشتر است.
جایزه نوبل فقط در چهار رشته علمی اعطا می شود و جای خیلی دیگر از حوزه ها در میان جوایز نوبل خالی است. برای مثال اگرچه ریاضیات موضوع مهمی است، اما نوبل ریاضی نداریم. بنابراین برای در نظر گرفتن تلاش محققانی که در حوزه های مختلف دیگر فعالیت می کنند جوایز جداگانه در نظر گرفته شده است که در این حوزه ها همان نقش و اهمیت نوبل را دارند. از حدود ۲۲۰ جایزه که در فهرست جوایز علمی معتبر در سطح دنیا نام آنها درج شده، ۶۶ جایزه به حوزه های عمومی اختصاص دارد، چهار جایزه در حوزه علوم کشاورزی اعطا می شود، ۱۲ جایزه به حوزه ستاره شناسی اختصاص دارد و ۱۸ جایزه به محققانی در حوزه هوافضا و هوانوردی اعطا می شود. در حوزه اقیانوس شناسی هم فقط یک جایزه داریم که از سوی ژاپنی ها اعطا می شود. در حوزه های زیست شناسی، شیمی، فیزیک، ریاضی و مهندسی کامپیوتر و اختراعات علمی و فناوری نیز جوایز متعددی وجود دارد. جایزه نوبل یکی از این جوایز است که شاید بیش از هر جایزه دیگری برای ما شناخته شده باشد. این در حالی است که شاید نام بعضی از این جوایز را هرگز نشنیده باشیم.
برای مثال جایزه «برادران رایت» که در حوزه هوافضا اعطا می شود از نوبل قدیمی تر است و در این حوزه شهرت زیادی دارد و به عبارتی برای دانشمندان این حوزه از مهم ترین اعتبار برخوردار است. جایزه «هوبارد» به نوبل جغرافی شهرت دارد. هوبارد از قدیمی ترین و معتبرترین جوایز علمی در این حوزه است که از سوی موسسه فناوری و اختراعات آمریکا اعطا می شود و اگرچه یکی جایزه ملی است، اما اعتبار جهانی دارد و در سال های اخیر چند دانشمند ایرانی هم موفق به کسب این جایزه شده اند. مدال «فیلدز» از دیگر جوایز معتبر علمی است که اگرچه مبلغ آن در مقایسه با دیگر جوایز از جمله نوبل ـ که جایزه ای معادل یک میلیون و دویست هزار دلار است ـ کمتر و حدود ۱۵ هزار دلار است، اما به عنوان نوبل ریاضیات از آن نام برده می شود و اعتبار بالایی دارد.
جایزه «لورنس» از دیگر جوایز معتبر علمی است که در حوزه فیزیک اعطا می شود. لورنس دانشمندی است که معادلات نسبیت اینشتین به نام او شناخته می شود. او پیش از اینشتین این معادلات را برای پاسخ به مسائل حل نشده فیزیک ابداع کرده بود، اما مفهوم فیزیکی این معادلات را نمی شناخت. البته بدون تردید معروف ترین و شناخته شده ترین برند جوایز علمی نوبل است. این جایزه برای نخستین بار سال ۱۹۰۱ میلادی یعنی ۱۱۳ سال پیش اعطا شد و از آن به عنوان قدیمی ترین جوایز علمی نام برده می شود، البته نوبل قدیمی ترین جایزه علمی نیست و یک یا دو جایزه علمی دیگر قدمتی بیش از نوبل دارند.
آنچه نوبل را از دیگر جوایز علمی متمایز میکند داستان جالب توجه این جایزه علمی است. نوبل دانشمندی بود که دینامیت را اختراع کرد. قرار بود این اختراع در راهسازی، تونل سازی، استخراج معادن و زمینه های بشردوستانه کاربرد داشته باشد، اما ناگهان نوبل متوجه می شود اختراع او در جنگ و کشتار انسان ها مورد استفاده قرار می گیرد و به همین دلیل دچار عذاب وجدان می شود. بنابراین دوسال پیش از مرگ تصمیم می گیرد ۹۶ درصد دارایی های خود را با هدف استفاده بشردوستانه و صلح آمیز از دانش به یک جایزه علمی اختصاص دهد. این داستان زیبا در زمینه جایزه نوبل، قدمت بالای جایزه و همچنین مبلغ قابل توجهی که برای آن در نظر گرفته شده موجب شده است نوبل مهم ترین جایزه علمی شناخته شود.
اما همان طور که گفته شد جوایز علمی در سطح دنیا فقط به نوبل محدود نبوده و این طور نیست که همه کشور ها در سطح دنیا فقط به نوبل اکتفا کرده باشند. یکی از دلایل بالا بودن مبلغ جایزه نوبل این است که در این سال ها خیرین زیادی از جمله دانشمندان و کارآفرینان، مبالغی را وقف بنیاد نوبل کرده اند تا از این طریق بخشی از هزینه جایزه تامین شود. برای هزینه های مراسم اعطای جایزه نوبل از مبالغ وقف شده برداشت نمی شود و هزینه های اجرایی از سوی آکادمی علوم سلطنتی سوئد پرداخت می شود.
در نقاط مختلف دنیا همواره تلاش شده برای تقدیر از تلاش محققان و دانشمندانی که در حوزه های مختلف فعالیت کرده اند جوایزی اختصاص داده شود. هر سال از چند جایزه جدید علمی خبرهایی شنیده می شود. به این ترتیب هرسال سه تا چهاره جایزه با مبالغ جدید به مجموع جوایز علمی دنیا افزوده می شود. سال ۲۰۰۸ آکادمی علوم سلطنتی علوم نروژ، جایزه ای به نام جایزه «کاولی» معرفی کرد که داستان این جایزه تا حد زیادی شبیه جایزه نوبل است. کاولی دانشمندی است که از راه علم ثروت زیادی به دست آورده است.
در این جایزه برخلاف نوبل حوزه های علوم بنیادی هدف قرار نگرفته و به علوم کاربردی و مبتنی بر فناوری های جدید توجه شده است. مبلغ این جایزه هم قابل توجه است. جایزه کاولی یک میلیون و ۶۰۰ هزار دلار است و هر دو سال یک بار در سه حوزه از علوم کاربردی جدید اعطا می شود. امسال جایزه بزرگ دیگری به نام Tang Prize از سوی یک سرمایه دار تایوانی راه اندازی شده است. این فرد از راه کارآفرینی دانش بنیان، ثروت زیادی اندوخته است. این جایزه برای نخستین بار امسال به برگزیدگانی که اسامی آنها اعلام شده، اعطا می شود.
ایلیا امیری
