گفت وگوی منتشرنشده پیام حیدرقزوینی با محمدعلی سپانلو: کاش جان داشتم

تابستان ١٣٩٣ که «زمستان بلاتکلیف ما» منتشر شد، با سپانلو برای گفت وگویی درباره کتابش تماس گرفتیم و با وجود همه بیماری هایش گفت وگو را پذیرفت: «به نظرم جمعه روز خوبی است. صبح جمعه زنگ بزن و اگر حالم خوب بود، بیا» و بعد جمعه صبح، پشت تلفن: «امروز عصر خوب است، اما حالم خوب نیست و نمی توانم بنشینم و عکاس نیاور؛ همان عکس های قبلی را کار کنید». «زمستان بلاتکلیف ما» آخرین مجموعه شعر منتشرشده سپانلو تا پیش از مرگش بود و گفت وگوی ما در حالی انجام شد که سپانلو روی کاناپه ای که پشت پنجره و رو به حیاط خانه اش قرار داشت دراز کشیده بود. سپانلو حافظه ای قوی داشت و گذشته و خاطراتش را با جزئیات تعریف می کرد که این ویژگی در شعرهایش هم دیده می شود: «ذهن من اینچنین است و خیلی جا دارد برای چیزهای مختلف و اطرافیانم حافظه ذهنی من را می دانند. اینها همه در ذهن من زندگی می کنند تا لحظه ای می رسد که می آیند جلوی پرده.

واقعا برایتان بگویم که مثلا «سندباد» برای من کسی است که نمی خواهد توقف کند و همیشه به فکر سفر بعدی است و هفت سفر که می کند می گوید سفر هشتم و بعد به فکر سفر نهم است و… این برای من یک مسئله است و نام یکی از کتاب هایم هم «سندباد غایب» است؛ که آن مسافر پس کو؟…». ضبط که روشن شد و گفت وگو را شروع کردیم، قبل از پرسش اول یاد خاطره ای افتاد و گفت: «قدیم با ضبط صوت های قدیمی، کلی کار می کردیم و بعد می دیدیم اصلا از اول نمی چرخیده، خبری از ضبط های امروزی نبود و با اینکه هر چند دقیقه کنترلش می کردیم باز می دیدیم ضبط نکرده. یا وقتی نوار را پشت و رو می کردیم تا ادامه دهیم، حرف ها یادمان می رفت و نمی دانستیم چه می گفتیم».

در میانه گفت وگو، سپانلو یک بار به خاطر درد پایش گفت وگو را قطع کرد و بعد از چند دقیقه گفت وگو ادامه پیدا کرد، اما باز همه پرسش ها تمام نشده بود که سپانلو گفت: «دیگر نمی توانم ادامه بدهم و همین قدر هم به اندازه دو صفحه روزنامه تان شده است». بخش هایی از آن گفت وگو منتشر نشد و بخش هایی هم اصلا پیاده نشد، پیاده هم که می شد منتشر نمی شد؛ هنوز هم نمی شود، اما بخش هایی از حرف های چاپ نشده سپانلو که قابل انتشار است ماند تا امروز… چند روز پیش، روزی قبل از اینکه حالش خراب شود و به بیمارستان برود، بار دیگر با او تماس گرفتیم تا اگر مجموعه شعر جدیدش به نمایشگاه کتاب امسال می رسد، گفت وگویی دیگر انجام دهیم. گفت که مجموعه شعر تازه اش به نمایشگاه نمی رسد و گفت وگویمان بماند برای بعد از نمایشگاه و وقتی که کتاب منتشر شد، اما در همان گفت وگوی تلفنی، با او درباره وضعیت انتشار کتاب در ایران حرف زدیم و حاصلش شد یادداشتی که بازتابنده آخرین مواضع او در قبال وضعیت انتشار کتاب در ایران است. یادداشتی که حالا بعد از مرگش در «شرق» به چاپ رسیده است.

در «زمستان بلاتکلیف ما»، رد بیماری و رنجوری این سال های سپانلو را می توان دید: «تنها کسی که خواب نمی بیند/ چشمان بی خیال بهار است/ همراه من… که به زودی/ لباس پاییز می پوشم/ و رنگ آن به موهایم می آید»؛ اما سپانلو در وضعیت بیماری هم از ناامیدی تن می زد و به فکر روشنایی بود: «با وجود همه مصایبی که در زندگی من، به خصوص در این چندساله، وجود داشته هرگز تسلیم اندوه یا سرخوردگی نشده ام. حتی در لحظات خیلی پیچیده هم چشم اندازی پیدا کردم، حتی از دریچه طنز که مسئله پیچیده را جدی نمی گیرد و خودمانی می کند و توصیه ام همیشه همین بوده و اصلا زندگی ام این طور بوده است. حتی وقتی هم خوش نبوده ام گفته ام خوشم. دلیلی ندارد آدم اندوه خودش را برای دیگران روایت کند، چون اندوه یک امر کاملا شخصی است». و حالا بخشی از حرف های منتشرنشده سپانلو:

* در شعرهای شما و به خصوص در منظومه ها زبان و لحن شخصیت ها متفاوت از هم است و هر شخصیت لحن خاص خودش را دارد. این ویژگی هم در شعرهای جدید شما دیده می شود و هم در بین شعرهای قدیمی تان، درآوردن لحن شخصیت ها در شعر چه قاعده ای باید داشته باشد؟

همین طور است؛ مثلا در منظومه «١٣٩٩» که شعری نمایشی در چند صفحه است و سال ها پیش به چاپ رسید؛ یک سرهنگ نیروی هوایی، رقاصی بازنشسته، یک معلم فلسفه و خیاطی که از هزارو یکشب آمده حضور دارند و زبان هریک از این شخصیت ها با هم فرق می کند. می دانید من چقدر سعی کردم اینها را طوری بنویسم که زبان خاص خودشان را داشته باشند و در عین حال از شکل و صنف شعر هم بیرون نیاید؟ مثلا در این شعر زبان رقاص، لحنی مختص به خود اوست، اما هنوز هم زبان دقیق رقاص نیست و من کوشیده ام شخصیت زبان ها حفظ شود. در این شعرها مهم همین شخصیت زبان و لحن ها و حفظ شدن صنف شعری است.

* در میان شعرهای شما برخی واژ ه ها یا عبارات بیش از بقیه شعر جلب توجه می کند و به نظر می رسد بخشی از بار معنایی شعر بر روی همان واژه ها سوار شده. نظر خودتان در این مورد چیست؟

من تصور می کنم هنرهایی مثل شعر و موسیقی در آن واحد هم ظریف اند و هم زمخت و شاید به این خاطر بی مهارت نمی توان به سمت آنها رفت. برخی شعر ها در یک کلمه درمی آیند، «حسرت البهار» اول از همه نوشته شده و همیشه در برابر کلماتی این چنین این سؤال مطرح است که چه شعری در این کلمات وجود دارد؟ مثلا نیما در سطری از شعر «ری را» نوشته: «صدا می آید امشب»؛ همه شعر در همین است حال چه یک کلمه باشد و چه یک جمله. یا مثلا در شعر «گاو سبز»، «چه گاو سبز قشنگی» قبل از هرچیز دیگری نوشته شده و حالا تصویر گاو در شعر جاودانه شده و او الان در بهشت گاوهاست. بال هم دارد و گاوهای بالدار تخت جمشید را که می بیند فکر می کند عکسش در آینه افتاده! در شعر آن گاو سبز را آدم باید ببیند.

* به جز زبان شعر شما که زبانی خاص است، برخی ویژگی های دیگر را هم می توان به عنوان ویژگی های خاص مشترک جهان شعری شما در نظر گرفت. مثلا نوع مواجهه شما با تاریخ و گذشته، یکی از همین ویژگی های مشترک شعرهایتان است. در همین شعر «حسرت البهار» نوشته اید: «چه رگباری! که می ترسم به صندوق پست رخنه کند. بارش بی حواس نشانی برکه ها را محو کرده. سرنوشت نامه چه خواهد شد! آیین عاشقان قدیمی یک قطره اشک بود و کمی عطر، اما نه آنکه نامه را با آسمان بنویسند. پیغام از سیم ها و مفتول ها ایمن نیست. آیا به پست اعتماد کنم؟…».

درست است و در این بین موضوع مهم این است که من در آثارم به گذشته نمی روم بلکه گذشته را به حال می آوردم و حداقل در اشعارم گذشته و حال با هم قاطی می شوند و درمی آمیزند. مثلا ممکن است در شعرم کبوتر نامه بر و ای میل با هم قاطی شوند. به طورکلی تاریخ همیشه برای من مهم بوده، اما در شعرهایم گذشته تاریخی را به اکنون می آورم. حتی در شعرهای من تأثیر ادبیات کلاسیک فارسی دیده می شود، اما عناصر ادبیات کلاسیک نیز با نمودی مدرن در شعرهای من حضور دارند.

* به نظرتان چگونه می توان شعری در مواجهه با وقایع اجتماعی یا سیاسی روز نوشت بی آنکه شعر دچار تاریخ مصرف شود؟

این خصیصه در شعر به ویژگی های مختلفی در ذهن شاعر برمی گردد که او بتواند چیزی بیافریند که هم با زمانه اش مرتبط باشد و هم درعین حال در آینده بتوان آن شعر را به مانند امروز خواند. در «زمستان بلاتکلیف ما»، شعری هست با عنوان «نامزدها»: «روز است و دختر می داند/ سمت ستاره کجاست./ یک لحظه پیش از مردن/ چشم هرکس به گوشه تاق می افتد/ منزل آینده آن جاست/ بشکافد سقف را، ستاره اش را بجوید./ برعکس، زیر آسمان باز/ این دختر/ با چشم میرنده، دوردست ها را می شناسد…». در این شعر دختری که روی سنگفرش خیس افتاده، معلوم است که چه کسی است. او حالا مرده و دنبال ستاره اش می گردد. ولی حتی اگر با گذر زمان این دختر فراموش هم بشود، خود شعر می تواند تصور و تأمل خواننده را بیدار کند که چیزی در آن ببیند، چیزی فراتر از امروز.

* نظرتان درباره وضعیت فرهنگ و ادبیات در سال های اخیر چیست؟

کار امروز به جاهای مسخره ای رسیده است و کسانی که هیچ رابطه ای با ادبیات و هنر ندارند، درباره آثار نظر می دهند. وضعیت بسیار تناقض آمیزی است چون با فرهنگ برخوردهای امنیتی صورت می گیرد. در این شرایط باید معامله کرد و مثلا یک شعر را از مجموعه بیرون آورد تا شعرهای دیگری را نجات داد چون اینجا شاهکار و زحمت اصلا اهمیتی ندارد. من همین کار را درباره «زمستان بلاتکلیف ما» انجام دادم و شعری را بیرون کشیدم تا باقی شعرها دست نخورده چاپ شوند.

* در تمام این سال ها شما به جز شعر و ترجمه، به پژوهش و نقد هم علاقه داشته اید؛ این روزها کاری پژوهشی در دست دارید؟

کاری نیمه تمام درباره «بهمن نامه» کرده ام که دلم می خواهد آن را به پایان برسانم که وضعیت جسمی این روزهایم اجازه نمی دهد. کار من روی «بهمن نامه» دیدی متفاوت به ادبیات کلاسیک است و می خواهم با این کار بگویم، جور دیگری به ادبیات کلاسیک نگاه کنید؛ ببینید که مثلا در کتاب وقتی قشون کمکی می آید چه تصویری ارائه شده و دو فرمانده را هم زمان با هم نشان می دهد. روی زین بلند می شوند تا ببینند این قشون کمکی متعلق به کدام طرف است و به کمک چه گروهی آمده است. بعد، آنکه روی زین بلند شده، از روی رنگ پرچم تشخیص می دهد قشون کمکی برای خودشان است. این تصویر در دو مصراع و در کنار هم ارائه شده است. اگر می خواهیم به سراغ ادبیات کلاسیک مان برویم باید این ظرافت ها و جزئیات را در آن پیدا کنیم. در همین کتاب «بهمن نامه» زنی هست که دختر پادشاه است و از بچگی با غلام پدرش هم بازی بوده و شطرنج بازی می کرده اند. ضمنا او مشاور پدرش هم هست. وقتی بهمن او را از پدرش خواستگاری می کند، پدر می گوید او را نمی دهم، اما دختر می گوید در این صورت در کشور آشوب وکشتار می شود و من حاضرم بروم. وقتی به طریقی راز آنها کشف می شود، او نمی گوید پشیمانم. این دختر و دیگر آدم های این کتاب کاراکترهایی بسیار زیبا و جذابند. کار پژوهشی دیگری ندارم، اما ده ها شعر هستند که نیاز به کار دارند تا به پایان برسند. اگر می توانستم پشت میز بنشینم کار روی «بهمن نامه» را تمام می کردم. کاش جان داشتم تا این کار را به سرانجام برسانم.

پیام حیدرقزوینی

روزنامه شرق