انفعال و ابتکار روسیه در مذاکرات هسته ای ایران

انفعال و ابتکار روسیه در مذاکرات هسته ای ایران

دور دیگری از مذاکرات هسته ای ایران و ۱+۵ موسوم به «وین ۶» با پیشرفت های نسبی پایان یافت و تدوین توافق جامع موکول به ادامه مذاکرات در یک دوره چهار ماهه دیگر شد. نکته قابل تأملی که در این دور و به عبارتی بعد از مذاکرات «ژنو ۳» بیش از پیش جلب توجه می کند، گفتگوی مستقیمِ پنهان و پیدای طرف های اصلی این موضوع یعنی ایران و امریکا است که به باور بسیاری از تحلیل گران موثرترین راه کار دستیابی به توافق است. اما هم زمان، کم رنگ شدن نقش سایر طرف ها از جمله روسیه نیز نکته قابل تأمل دیگری از روند فعلی و احتمالاً آتی مذاکرات است که به نوبه خود شایسته توجه است.

روسیه که عضوی ثابت در روند بیش از ده ساله مذاکرات هسته ای ایران و به تأکید آقای ایگور ایوانف (وزیر خارجه سابق روسیه) مبتکر قالب گفتگوهای «۱+۵ و تهران» بوده، در حالی با حاشیه ای شدن موقعیت خود مواجه شده که این مذاکرات در مرحله حساسی و تعیین کننده ای قرار گرفته است. البته، حدوث این وضعیت چندان دور از انتظار نبود. چرا که مسکو همواره سعی داشته با مواضع میانی نقش میانجی را ایفا نموده و منافع خود را هم زمان در هر دو طرف حفظ نماید. طبیعی است که با کنار رفتن موانع مذاکره مستقیم طرف های اصلی ( تهران و واشنگتن) از اهمیت نقش میانجی کاسته می شود.

از سوی دیگر، مسکو در اغلب مقاطع مذاکرات مواضع و سیاست خود را به عنوان تابعی از روابط خود با «غرب» خصوصاً امریکا تنظیم کرده و طرف اصلی دیگر این موضوع، یعنی ایران را کم اهمیت فرض کرده است. چرا که برای روسیه تعامل و تقابل با غرب از جمله کسب مزیت های اقتصادی و تقویت تعاملات راهبردی از یک سو و مقابله با رویکرد تهاجمی آن از جمله در موضوع گسترش ناتو به شرق، دست اندازی به سی آی اس خصوصاً اوکراین، سپر ضدموشکی اروپایی و … از سوی دیگر، از مسئله هسته ای ایران اولویت بیشتری داشته و همچنان که روندها نشان می دهد گاهاً مسکو تلاش کرده تا با همکاری با غرب در مسئله ایران، در موضوعات مورد اشاره از غرب امتیاز بگیرد.

با این ملاحظه، در شرایطی که غرب در مذاکرات هسته ای و به بهانه «عدم اشاعه» راهبرد مشخصِ تسلیم کردن تهران به توسعه طلبی زورمدارانه خود را دنبال می کند، روسیه فاقد راهبرد مشخصی برای مواجهه با این موضوع بوده و تنها به تعادل منافع خود میان تهران و غرب می اندیشده است. آسیب این رویکرد، محدود شدن فضای بازی مسکو به چهارچوب برساخته امریکا از «ایران هسته ای» بوده و روندها حکایت از پذیرش «عملی» این چهارچوبه از سوی روسیه دارد.

چهارچوبی که از ابتدا تا به کنون مرزهای آن (تا حدود زیادی) از سوی واشنگتن ترسیم و جهت و دستورالعمل مذاکرات نیز از سوی آن مشخص، و به تبع آن میزان تأثیر و وزن سایر طرف ها از جمله روسیه تعریف شده است. در این چهارچوب، دامنه اقدام مسکو در برخی موارد به تأییدکننده منفعل و یا سلب کننده محدود محصور شده و هیچگاه به آن اجازه جریان سازی داده نشده است. لذا، به رغم برخی تغییرات تاکتیکی، ماحصل حضور روسیه در مذاکرات هسته ای ایران چیزی بیش از عملکرد در این چهارچوبه نبوده و به نظر می رسد مسکو نباید از حاشیه ای شدن موقعیت خود در مرحله حساس فعلی مذاکرات که به واقع نتیجه عمکرد پیشین آن است، شکایت داشته باشد.

همچنان که اشاره شد، این وضعیت در مذاکرات «وین ۶» بیش از پیش مشهود بود. لذا، هرچند آقای لاوروف به دلیل مشایعت پوتین در سفر امریکایی جنوبی در وین حضور نیافت، اما می توان ادعا کرد که اگر ایشان هم در این مذاکرات حضور می یافت، نیز چیزی بر وزن و میزان تأثیر روسیه در نتیجه مذاکرات افزوده نمی شد. البته، باید توجه داشت که حاشیه ای شدن موقعیت مسکو تنها به رویکرد غرب محدود نمی شود. ایران نیز از یک سو با توجه به سابقه روسیه و از سوی دیگر، با ارزیابی واقع بینانه از توان تأثیر آن در این مقطع از مذاکرات، مواجهه مستقیم با غرب را ترجیج می دهد.

قابل تأمل اینکه در روسیه نیز اعتراف دارند که امریکا به روش مألوف خود و برای مشروع سازی فشارهای خود بر کشورهای هدف تلاش می کند اجماعی بین المللی علیه آن ایجاد کند و مقصود اصلی آن از بازی دادن به مسکو در موضوع هسته ای ایران نیز همین بوده است. مشارکت روسیه در مشروع شدن فشارهای نامشروع بر ایران از جمله مساعدت آن به تأیید قطعنامه های تحریمی علیه تهران که مبنایی برای فشار مضاعف از جمله اعمال تحریم های یکجانبه و مخدوش تر شدن چهره ایران در عرصه بین الملل بوده، حکایت از موفقیت پروژه امریکایی دارد.

هرچند مسکو در دور اخیر ریاست جمهوری پوتین و به تبع تنش با غرب در سوریه و اوکراین تلاش بیشتری را برای موضع گیری های مستقل در عرصه بین الملل در دستور قرار داده، و از جمله در مسئله هسته ای ایران نیز مخالفت علنی تری را با سیاست فشار بر تهران ابراز نموده، اما در عمل توان لازم برای بیرون بردن سیاست خود از چهارچوبه امریکایی را تا به کنون نداشته است. لذا، هرچند، آقای ریابکوف چندی پیش از مذاکرات وین تهدید به تغییر تاکتیک روسیه کرد و آقای فابیاس نیز از موضع گیری متفاوت مسکو در این مذاکرات خبر داد، اما واقع امر آن است که این کشور در این مقطع، امکانِ ابتکاری و حتی سلبیِ خاصی برای تأثیرگذاری بر نتیجه مذاکرات در اختیار ندارد.

نهایتاً اینکه هرچند برخی در روسیه بر این گمانند که باقی ماندن پرونده هسته ای ایران در وضعیت فعلی نسبت به سوق آن به سایر سناریوها از جمله توافق جامع یا جنگ علیه تهران، منافع بیشتری را نصیب مسکو می کند، اما به نظر می رسد فرجه چهار ماهه آتی فرصت مغتنمی برای روسیه است تا با سیاست فعال تر و مستقلانه تر مدعای «قدرت بزرگی» خود را به عرصه آزمون بگذارد و مانع از تحقق رویکرد زورمدارنه غرب در مذاکرات هسته ای شود. چرا که مسکو در شرایط حاضر، بهتر از هر زمان دیگری دریافته که عدم اشاعه هسته ای تنها بهانه غرب برای اعمال فشار بر تهران جهت بازیابی کنترل خود بر ایران و به تبع آن توسعه نفوذگذاری بر خاورمیانه ای است که روز به روز غیرقابل کنترل تر می شود.

هرچند از منظری واقع بینانه، توان روسیه برای تأثیرگذری مبتکرانه بر روند این پرونده اندک است و در شرایط فعلی و به تبع گفتگوهای مستقیم تهران و واشنگتن این امکان هر چه بیشتر کاهش یافته، اما مسکو برای اثبات ادعایِ مخالفت خود با زومداری های غرب در عرصه بین الملل چاره ای جز مقابله عملی با اجزاء به هم پیوسته و پیچیده این سیاست از جمله فشار بر تهران ندارد.

نویسنده: علیرضا نوری

منبع: موسسه مطالعات ابرار معاصر تهران