بررسی روابط ایران و سوریه

روابط دو جانبه میان دمشق و تهران به دنبال استقلال سوریه در سال ۱۹۴۶ برقرار گردید. روابط دو کشور در نیمه دوم دهه ۱۹۴۰ و نیمه اول دهه ۱۹۵۰ به دلیل طبیعت متفاوت رژیم جمهوری سوریه و نظام پادشاهی ایران در سطح پایین قرار داشت، اما در آن اثری از خصومت و تشنج دیده نمی شود. در مجموع می توان گفت در طی دوره پیش از انقلاب اسلامی، روابط سردی میان ایران و سوریه برقرار بود. تفاوت نظام های سیاسی و جهت گیری خارجی متفاوت، مهمترین علل سردی روابط دو کشور تا قبل از انقلاب اسلامی بوده است. در حالی که حکومت ایران سلطنتی و وابسته به غرب بود و رژیم صهیونیستی را نیز به رسمیت می شناخت، دولت سوریه کاملاً در مقابل ایران قرار داشت. این کشور دارای نظام جمهوری پارلمانی بوده و به بلوک شرق نزدیک تر بود. علاوه بر این سوریه، رژیم صهیونیستی را دشمن اصلی خود تلقی می کرد. به هر ترتیب، روابط ایران و سوریه پس از انقلاب اسلامی ایران به تدریج توسعه یافت و دو کشور عملاً به هم پیمانان راهبردی مبدل شده اند.

در اواخر دهه هفتاد میلادی دو حادثه، تغییری ژرف در نقشه ائتلاف های منطقه ای و رویکرد کشورهای خاورمیانه ایجاد کرد. نخستین اتفاق، شکست جبهه مشترک عربی در جنگ با اسرائیل و خروج مصر از این جبهه بود و دومین رخداد، انقلاب اسلامی در ایران و سقوط شاه به عنوان متحد اصلی آمریکا و اسرائیل در منطقه بود. از زمان تأسیس جمهوری اسلامی، با قطع رابطه ایران با اسرائیل و مصر، مناسبات تهران و دمشق کیفیتی کاملأ متفاوت یافت و هر سال عمیق تر می شد. رهبران جمهوری اسلامی بلافاصله پس از پیروزی انقلاب، روابط تهران و تل آویو را قطع کردند و مصر را نیز به خاطر امضای پیمان کمپ دیوید مشمول این قطع رابطه قرار دادند. این رخداد، پایه های ارتباط ایران و سوریه در دهه های بعد را تقویت کرد.

علاوه بر آن، اختلافات زیادی که میان دو حزب بعث حاکم بر عراق و سوریه وجود داشت، با شروع جنگ عراق و ایران در سال ۱۹۸۰ باعث استحکام بیش تر ارتباط و هم پیمانی استراتژیک میان ایران و سوریه شد. رهبران سوریه که متحد استراتژیک خود، مصر را از دست داده و از دخالت های حزب بعث عراق در امور داخلی خود به تنگ آمده بودند، در این جنگ از ایران در برابر عراق حمایت کردند و این در شرایطی بود که تمامی کشورهای عربی با حداکثر توان خود به حمایت از عراق پرداخته بودند. بنابراین سوریه تنها کشور عربی منطقه خاورمیانه بود که در طول سال های ابتدایی انقلاب اسلامی، در کنار ایران قرار گرفت و در زمان جنگ هشت ساله ایران و عراق به صراحت از تهران حمایت کرد. سوریه همچنین با بستن لوله هایی که نفت شمال عراق را به ساحل شرقی دریای مدیترانه می رساند، ضربۀ بزرگی به اقتصاد عراق وارد کرد؛ این کشور بارها مانع اجماع کشورهای عضو اتحادیه عرب بر علیه ایران در جنگ تحمیلی شد که از جمله می توان به اقدام این کشور در تحریم اجلاس سران کشورهای عرب در سال ۱۹۸۲ اشاره کرد. گذشته از اینها سوریه در اوج تحریم تسلیحاتی ایران، توانست سلاح های پیشرفته دفاعی را در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار دهد. سوریه همچنین باعث تعمیق روابط ایران با لبنان شد. از سال ۲۰۰۳و با اشغال عراق توسط امریکا، سوریه و ایران قراردادهایشان را افزایش و تقویت کرده¬اند و تلاش نمودند تا سیاست¬هایشان را در جهت برآورده کردن و رویارویی با چالش جدید همگام سازند. تبادلات بین دو کشور سطح بالایی افزایش یافت. در جولای سال ۲۰۰۴، بشار اسد رئیس جمهور سوریه برای بار سوم به ایران سفر کرد. بنابراین سوریه بلافاصله به تنها متحد عربی ایران در منطقه تبدیل شد. اهمیت روابط دو کشور به گونه ای بوده که رهبر انقلاب در ملاقاتی که با بشار اسد در سال ۱۳۸۵ داشتند ایران و سوریه را عمق استراتژیک یکدیگر نامیده و تاکید فرمودند که این روابط از دیرینه ترین و ممتایزترین روابط کشورهای منطقه است.

اما در این میان، یکی از موضوعات تبلیغاتی رسانه ها و دولت های خارجی، در مورد روابط ایران و سوریه بر روی بهره برداری ایران از این روابط تأکید می کنند. حتی برخی منابع غربی، سوریه را عمق استراتژیک ایران می دانند، به نحوی که خروج سوریه از لبنان را به معنای تضعیف نقش ایران در لبنان ارزیابی کردند. اما رابطه سوریه با ایران برای این کشور نیز مزایای اقتصادی و سیاسی مهمی داشته است که از آن جمله می توان به افزایش نقش و جایگاه منطقه ای سوریه و همچنین نقش میانجیگرانه ایران در قبال بحران روابط ترکیه با سوریه اشاره کرد. تهران در طول سه دهه گذشته همواره به سوریه کمک های مادی و معنوی کرده است. همکاری های سیاسی، نظامی و امنیتی تهران و دمشق نیز از همین نقطه آغاز شده است. در خصوص روابط ایران و سوریه همچنین باید به نقش لجستیکی و پر اهمیت سوریه برای حزب الله لبنان و حماس که از متحدان سیاسی ایران هستند نیز اشاره کرد. حزب الله به عنوان سلاح استراتژیک جمهوری اسلامی به شمار می آید، بنابراین از آنجا که سوریه یکی از مهم ترین پل های ارتباطی میان ایران و حزب الله است و تغییر حکومت در سوریه به معنای قطع این پل ارتباطی است، لذا اهمیت بقای حکومت بشار اسد برای حفظ هر چه بهتر این ارتباط از اهمیت فراوانی برای جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. به عقیده کارشناسان، از آنجایی که سوریه در طول سال های گذشته، «پل ارتباطی» ایران با حزب الله لبنان و جنبش های حماس و جهاد اسلامی فلسطین بوده، دمشق اهمیت بیشتری برای رهبران تهران پیدا کرده است. بلندیهای جولان سوریه از سال ۱۹۶۷ میلادی و جنگ های شش روزه اعراب و اسرائیل دراختیار تل آویو قرار دارد و همین موضوع باعث شده که ایران، سوریه را قسمتی از «خط مقاومت» در برابر رژیم صهیونیستی به شمار آورده و همکاری های خود را با آن افزایش دهد.

روابط ایران و سوریه در ۳۰ سال گذشته روابطی مستحکم و رو به رشد بوده است. مناسبات ۳۰ سال گذشتۀ جمهوری اسلامی ایران و سوریه حکایت از رشد عمیق روابط سیاسی و امنیتی دو کشور مذکور دارد. تحولات منطقه ای و بین المللی، ویژگی رهبران دو کشور، دشمنان و دوستان مشترک منطقه ای و نیازهای داخلی دو کشور، موجبات نزدیکی هر چه بیشتر مناسبات ایران و سوریه را پدید آورده است. اما جدا از تحولات و بحران های منطقه ای و وجود دشمنان مشترک که بطور سلبی دو کشور ایران و سوریه را به هم نزدیک کرده است که از آن جمله می توان به مناسبات اقتصادی تجاری، مناسبات فرهنگی اجتماعی، مناسبات سیاسی امنیتی اشاره کرد.

روابط اقتصادی ایران و سوریه در دو دهۀ اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار پایین تر از حد انتظار بود، اما طی چند سال اخیر همکاری اقتصادی تجاری با چشم اندازی فراگیر، روابط سیاسی ایران و سوریه را غنای بیشتری بخشیده است و دولتمردان دو کشور را بر آن داشته است که تداوم و پیشبرد روابط اقتصادی را هم پای مناسبات سیاسی را در سر لوحه ی کاری خود قرار دهند. از جهت فرهنگی اجتماعی، اشتراکات ایران و سوریه بیش از تفاوت های آنهاست. در واقع جدا از اختلافات ایدئولوژیک حکومتی میان دو کشور نظام سیاسی ملی گرا با گرایش های سوسیالیستی سکولار در سوریه و نظام اسلام گرا و حکومت دینی در ایران، دو کشور با توجه به مسلمان بودن و روابط و پیشینه تاریخی با هویت های مذهبی در ابعاد تاریخی، مذهبی و فرهنگی دارای تعلقات و گرایش هایی نسبت به هم می باشند. از لحاظ سیاسی و امنیتی، سوریه عالی ترین سطح روابط یک کشور عربی با ایران را دارد و روابط تهران با هیچ یک از پایتخت های عربی به اندازه روابط تهران دمشق دارای پشتوانه واهمیت نیست. با شروع بحران، روابط نظامی و امنیتی سوریه و ایران بیشتر شده است. سپاه پاسداران ایران، که مهم ترین و قدرتمندترین حامی حزب الله در ایران محسوب می شود، حمایت خود از حکومت بشار اسد را افزایش داد، آن ها نیروهای نظامی و امنیتی کلیدی سوریه را آموزش دادند و به این کشور کمک کردند تا توانایی نظامی خود را گسترش دهد.