سلفیه در یک قرن اخیر نخستین جریان اسلام گرا بوده که موفق به تشکیل حکومت شده است. پس از تلاش های این جریان در قرن ۱۸ میلادی که منجر به دو بار تشکیل دولت توسط آل سعود و آل شیخ و سقوط این دولت ها توسط والیان عثمانی در مصر شد، در اوایل دهه ۱۹۳۰، مقارن با جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری عثمانی، عبدالعزیز آل سعود توانست بر اساس هم پیمانی تاریخی بین جدش محمدبن سعود با محمدبن عبدالوهاب، اکثر مناطق جزیره العرب را تصرف و دولت سوم سعودی را پایه ریزی کند. بدین ترتیب نخستین دولت سلفی در جزیره العرب و سرزمین های مقدس اسلامی شکل گرفت. سلفی ها در دهه ۱۹۳۰، مکه و مدینه ام القراء مسلمانان را زیر سلطه خود گرفته و از پایگاه پرده داری بیت… الحرام به نشر دعوت خود پرداختند. علاوه بر پرده داری کعبه، کشف نفت و دستیابی به منابع مالی گسترده به کمک عبدالعزیز آمد تا بهتر بتواند پایه های حکومت خود را محکم کند. پیوند خوردن بین درآمد نفت و دعوت سلفی در عربستان در طول بیش از۸۰ سال، باعث ایجاد جایگاه منحصر به فردی برای این تفکر مهجور شد. بطوری که دعوت سلفی و پذیرش عقاید سلفیون از مرزهای سنتی و جغرافیایی حنابله فراتر رفت و از بین پیروان سایر فرق فقهی اهل سنت نیز پیروانی کسب کرد.
همچنین در سه دهۀ اخیر پنج حادثه مهم بر حیات سیاسی سلفیون و رو در رویی آن ها با حکومت های عربی تأثیر گذار بوده است:
۱. خروج اتحاد جماهیر شوروی از افغانستان و بازگشت مبارزان سلفی موسوم به افغان العرب به کشورهای خود، موجب شد تا در دهۀ ۱۹۹۰ در برخی از کشورهای اسلامی مثل مصر، الجزایر و عربستان درگیری های خونینی بین سلفی ها و دولت های عربی صورت گیرد. اما این درگیری ها سرانجام به سرکوب سلفی های جهادی و تکفیری انجامید.
۲. اشغال کویت و سرازیر شدن سربازان آمریکایی به سواحل جنوبی خلیج فارس برای جنگ با عراق، علمای سلفی را بسوی صدور فتاوی تحریم استعانت از کفار برای جنگ با مسلمانان سوق داد و موجب ایجاد یک جریان قوی معارض سلفی در جزیره العرب شد.
۳. حادثه۱۱ سپتامبر ۲۰۱۱ و حضور ۱۵ تبعه سعودی در میان ۱۹ متهم حمله به برج های دوقلوی نیویورک، روابط عربستان وآمریکا را دستخوش تحول کرد. آمریکایی ها نظام آموزشی سعودی را در پدید آمدن جریان افراطی سلفی مقصر دانسته و دولت سعودی را متهم به مماشات با تندروها ی سلفی کرده و خواستار اصلاح نظام آموزشی مدارس دینی و دانشگاه های اسلامی سعودی شدند. در این دوره سعودی ها در پاسخ به درخواست و فشار آمریکا چند بار ترکیب شورای کبار علمای عربستان را تغییر داده و علمای تندروی سلفی را از این شورا که بالاترین نهاد دینی این کشور است، کنار گذاشتند. اصلاحاتی نیز در نظام آموزشی مدارس و دانشگاه های دینی صورت گرفت و نهایتاً با سفر ملک عبدالله به آمریکا در سال ۲۰۰۵، آثار سوء ۱۱ سپتامبر بر روابط آمریکا و عربستان زدوده شد.
۴. اشغال عراق در سال ۲۰۰۳، زمینۀ جدیدی را برای سلفی های تندرو برای مبارزه علیه کفار (آمریکا) و اهل بدعت (شیعیان عراق) ایجاد کرد. دستگاه امنیتی عربستان که همواره دارای ارتباط مشکوکی با تندروهای سلفی بوده است، از این اهرم برای ضربه زدن به ساختار جدید عراق و شیعیان استفاده کرده است. دخیل بودن عربستان در ناامنی های عراق، موجب شده است تا ۱۱ سال پس از سرنگونی صدام، کماکان روابط رسمی و دیپلماتیک روابط عراق و عربستان قطع باشد.
۵. پنجمین عاملی که باعث شکل گیری زمینه جدید برای سلفی ها بود، تحولات اخیر خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. در واقع جنبش بیداری اسلامی نقطه عطفی در تاریخ تکوین سلفی گری محسوب می شود. این جنبش عظیم از یک سو سلطه حاکمان اقتدار گرای جهان عرب را از بین برد و در کشورهایی چون مصر که بهشت اندیشه سلفی گری است، بستر فعالیت گروه های سلفی را فراهم کرد. در واقع سقوط دیکتاتورهای منطقه فرصت ایده آلی را برای سلفی ها میها کرده است در همین راستا جریان سلفی گری فعالانه ترین موضع را در قبال بیداری اسلامی اخذ کرده است.
سیدعلی نجات
کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا
