در این نوشته کم حجم سعی بر این است تا غار هامپوئیل در کنار اهمیت صرفا گردشگری به اهمیت تاریخی این محل و نقش مهم آن در باز شناسی تاریخ ایران و بل اخص مراغه پرداخته شود.
غارها و پناهگاه های صخره ای مکانهایی هستند که برای هزاران سال مواد و اطلاعات باستان شناختی و زمین شناسی را در خود نگه داشته و حفظ کرده اند،. از اینروست که شناخت غارها و پناهگاهای صخره ای از جنبه های مختلف همانند نحوه مستند سازی آنها، شرایط شکل گیری، تاثیرات وضعیت طبیعی در شکل گیری رسوبات آنها از اهمیت بالایی بر خوردار است. از نظر مردم و نسل های قدیمی و باستان شناسان، غارها مکان هایی برای زیست انسان در دوران پیش از تاریخ بوده اند انسان ها اولیه از غارها و پناه گاه صخره ای به عنوان مکانهای طبیعی در فصولی از سال استفاده می کرده اند. از اینرو غارها و پناه گاه های صخره ای نقش بسیار مهمی در بدست آوردن اطلاعات در ارتباط با استقرارهای انسانی و همچنین دیرین زیست محیطی دارند دهانه غارها، محلی هستند که برخی از حیوانات و بویژه انسان در دوران ماقبل تاریخ از آنها به عنوان یک سرپناه در مقابل هوای سرد، باران، برف و یا حتی نور خورشید استفاده می کردند. با توجه به اینکه این مکانها ها معمولا در دامنه ارتفاعات و کوهستان ها شکل گرفته اند، چشم انداز مناسبی نسبت به محیط اطراف خود دارند. این بدان معناست در حالی که انسان اولیه می توانسته در پناه صخره باشد بر دره ها و دشت های پایین دست نظاره گر بوده و تسلط داشته. دمای فضای درون غار یا پناه گاه صخرای نسبت به محیط بیرون دارای اعتدال است، به این معنی که در فصل سرما گرم تر و در فصل گرما خنک تر است. البته میزان این تفاوت حرارتی به بزرگی و کوچکی محوطه پناهگاه های صخره ای و غار، ترکیب بندی فضاه های داخلی، و یا جهت یابی دهانه غار و پناهگاه های صخره ای ارتباط دارد
بر اساس تجارب و بررسی ها می توان از سه دسته کلی استفاده از غار را در دوران کنونی نام برد.
۱ استفاده از غارها توسط دامداران.
در برخی از مناطق کوهستانی ایران، جوامع کوچ نشین در ایامی از سال از غارها به عنوان مکانی برای نگهداری گله استفاده می کنند. معمولا چوپانان نیز یا درون محوطه و یا در بیرون از آن در طول چند هفته یا ماه زندگی میکنند. در برخی اوقات نیز که یک یا چند غار بزرگ در نزدیکی روستا ها قرار دارد مورد استفاده اهالی مردم روستا قرار می گیرد)مانند غارهای روستاهای بخش سراجو) به همین منظور از غار ها به عنوان انباری مواد و اشیائ اضافی و بی ارزش استفاده می شود.
۲ استفاده از غارها برای انجام مراسم مذهبی.
در برخی مناطق از غارها و پناهگاه ها طبیعی به عنوان نیایش گاه و محلی برای انجام مراسم مذهبی استفاده می کنند.مانند خانقاه ورجوی در خلال ماه محرم.
۳ در موارد نادر نیز از این مکانها به عنوان منزل مسکونی استفاده می شود. گروهایی نظیر کولی ها، افراد منزوی و یا دارای اختلالات روانی و نهایتا برخی افراد فراری که به اصطلاح یاغی خوانده می شوند از غارها استفاده می کنند.(فریدون بیگلری)
غار هامپوئیل مراغه
غار هامپوئیل که در میان مردم محلی به «غار کبوتر» نیز معروف است، که به دلیل وجود کبوتر در داخل غار می باشد ولی نام اصلی غار هامپوئیل می باشد که بیشتراعتقاد بر این است که از یک لغت سانسکریت گرفته شده است. احتمالا " ئیل" به معنی جایگاه و محل است مانند آرتاوئیل محل آتش. ولی معنی هامپو به درستی مشخص نیست. این غار در ۱۵ کیلومتر جنوب شرقی مراغه و در حوالی روستای «گشایش» و ساحل راست رودخانه موردی چای واقع شده است.این غار در کمرگاه کوهی صخره ای، رو به جنوب قرار گرفته است و از بستر رودخانه «موردی چای» حدود ۱۶۰۰ متر ارتفاع دارد.بستر رودخانه موردی از دوران سوم زمین شناسی یادگار مانده است و به همین اعتبار این رودخانه علاوه بر ارزش تفرجگاهی از اهمیت پژوهشی در مطالعات زمین شناسی ، فسیل شناسی و باستان شناسی نیز بر خوردار است و تپه های باستانی از همه دوره های استقراری و تاریخی و پل سهچشمه شاهد این قضیه است.(پوری،سجاد، بررسی باستان شناسی رودخانه مردق چای).عرض دهانه غار ۱۰×۵ متر است و ارتفاع آن به ۲۵ تا ۴۰ متر است. طول و عرض میدان اول غار تقریباً ۴۰ در ۶۰ متر است. در ابتدای ورود به غار، کتیبه ای به زبان روسی دیده می شود که تاریخ آن مربوط به سال ۱۹۲۵ میلادی است. اهمیت غار کبوتر به خاطر وجود چاه های عمیق و مخوفی است که به صورت تنوره های سنگی و تالارهای بزرگ دیده می شود. این غار بیش از غارهای دیگر مورد توجه غارشناسان، محققان و کوهنوردانی است که همه ساله برای بازدید از آن به این منطقه سفر می کنند. چنین نظر می دهند که غار کبوتر مراغه از جمله مهمترین و جالب ترین غارهای خاکستری جهان است که نظیرش در چند ایالت آمریکا وجود دارد و احتمال می رود تحقیقات زمین شناسی و بررسی های علمی در آینده وجود خاکستر در تالار اول و دوم را روشن سازد. حمدا… مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری در صفحه ۲۸۵ کتاب نزهه القلوب در مورد ذکر عجایب منطقه مراغه می نویسد: … در صحرای دیه جنبدق از توابع مراغه چاهی است در او کبوتر بسیارند. دام بر سر چاه افکنند و کبوتران آن را صید کنند عمق چاه زیادت از پانصد گز است(خاماچی، بهروز، ۱۳۶۵). همان طوری که اشاره شد غارها در مطالعات باستان شناسی اهمیت زیادی بر خوردارند و بخشی از داده های باستان شناسی بخصوص در دوره پیش از تاریخ در حفاری های غارها بدست آمده است. که نمونه های مهم و کلیدی در منطقه می توان به غار تمتمه در ارومیه و غار آزیخ در جمهوری اذربایجان اشاره کرد. غار هامپوئیل نیز در مطالعات باستان شناسی منطقه مراغه می تواند نقش مهم و کلیدی را داشته باشد و جز محوطه های باستان شناسی منطقه شرق دریاچه ارومیه است ولی متاسفانه تا کنون در زمینه باستان شناسی تحقیق جامع و دقیقی به عمل نیامده است ولی داده های سطحی که توسط نگارنده جمع آوری شده در تالار اول(وردی) تکه سفال های بود که از دوران های قبل از میلاد و قرون اسلامی بخصوص قرون میانی اسلامی را شامل می شود و در این بین چیزی که بسیار مهم است وجود لایه ضخیم خاکستری در محوطه که حدود یک است جلب توجه می کند ولی از آنجا که هیچ گونه حفاری و حتی یک گمانه آزمایشی در محوطه زده نشده نمی توان توضیح و اطلاعات کاملی از این محوطه داد، ولی ضروری به نظر می رسد که اشاره ای مختصر به مطالعات انجام شده در منطقه خالی از لطف نباشد که به گمان با غار هامپوئیل بی ربط نیست.بررسی های سطحی که از منطقه مراغه صورت گرفته می توان به خانم هند صادق کوروس، دانشیار دانشگاه تهران در آذربایجان شرقی و در منطقه ی محدود به تبریز، مراغه و میانه در سال ۱۳۴۵ بررسی های سطحی که انجام دادند موفق شدند چند نمونه دست افزار سنگی بدست آورند که بنا به عقیده ی ایشان این آثار شواهدی بر حظور انسان در دوره پارینه سنگی در این منطقه است و این انسان ها متعلق به همان گروه های انسانی است که حدود نیم میلیون سال قبل بطور پراکنده از اسلواکی تا چین زندگی می کردند و با فن آتش آشنایی داشتند. متاسفانه این بررسی ها تا سال ۱۳۷۹ متوقف بود تا اینکه در این سال بررسی های که توسط آقایان رضا غفاری و فریدون بیگلری در منطقه مراغه به عمل آمد و ایشان موفق شدند در حاشیه رودخانه ورجوی آثاری از دوره ی پارینه سنگی میانه را در منطقه کشف کنند که بیشتر این آثار تراشه ابزارهای سنگی بود. نتایج این تحقیقات نشان می دهد که منطقه مراغه در دوره پارینه سنگی محل زیست انسان بوده است. و مقاله آقای جواد مفرد کهلان که با موضوع تعیین زمان زرتشت در شاهنامه این احتمال را می دهد که این غار مکان زندانی شدن افراسیاب توسط هوم عابد باشد.
به نزدیک برد یکی غار دید *** سر کوه غار از جهان ناپدید
ز هر شهر دور به نزدیک آب *** که خوانی همی هنگ افراسیاب( هنگ کهول)
با این توضیحات مختصر سوالاتی از این قبیل به ذهن خطور می کند:
۱ رابطه این غار با ابزارهای یافت شده در ورجوی چیست؟ و با آثار یافت شده در ورجوی فقط چند کیلومتر فاصله است.
۲ این لایه خاکستر متعلق به چه دوره زمانی است و دلیل آن چه بوده است؟
۳ آیا این غار می تواند یک محوطه پیش از تاریخی باشد مثل غار تمتمه ارومیه و یا خیر؟
۴ ساکنان غار چه کسانی بودند؟ آیا فقط گله دار بودند و یا خیر؟
۵ وجه تسمیه غار بیانگر چیست و چرا امروزی برای مردم منطقه کلا نا مفهوم است؟
سوالاتی از این قبیل است که جواب همه ی آنها را فقط با حفاری و یا حداقل گمانه های آزمایشی و بررسی های دقیق می توان یافت. که امید است در کنار مطالعات گردشگری و زمین شناسی به مطالعات تاریخی این غار نیز تا حدودی توجه گردد. و روزی فرا نرسد که حسرت ایام بر باد رفته را خورد و اطلاعات مهمی در زمینه پیش از تاریخ منطقه مراغه در اثر بی توجهی به بوته فراموشی سپرده شود.
سعید ستارنژاد
دانشجوی ارشد باستان شناسی محقق اردبیل
نشریه سیمای مراغه: سال یازدهم/ شماره ۳۴۱ سیصد چهل یک/ دوشنبه ۵ خردادماه سال ۱۳۹۳
