این نوشته ای کم حجم، تقدیم به: تمامی محققانی که در پی حفظ و حراست میراث مادی و معنوی هستند، و با قلم های روشنگر خود گوشه ی تاریک این میراث گران سنگ را روشن می کنند.
یکی از مباحث بسیار مهم و جالب در تحقیقات فرهنگی و جغرافیای تاریخی، ریشه یابی نام شهرها و آبادی ها است. چون انسان ها به ویژه در دوران باستان به این مسئله مهم، توجه خاصی داشته و کوشش می کردند مظاهر دینی، فرهنگی، طبیعی، جغرافیای و قومی را با نشانه تقدس و احترام در نامگذاری شهرها آبادی های سرزمین خود جلوه گر سازند. از این رو نام هایی که بر روی شهرها و آبادی ها گذاشته شده است، اکثرا بار معنای دارند و اسامی با مسمایی هستند. و از نظر تاریخی و فرهنگی بسیار مهم و ارزشمند می باشند. در صورتی که درست ریشه یابی شوند، برخی از گوشه های تاریک و نهفته تاریخ و فرهنگ مردم را بازشناخته و روشن خواهند کرد. نام های آبادی های مراغه را می توان به چند گروه: دینی، تاریخی، طبیعی تقسیم کرد. در این نوشته کوشش شده وجه تسمیه برخی از آبادی های مراغه را بازشناسی و معرفی و در عین حال به اهمیت وجه تسمیه ها اشاره ای کرده باشیم.
در خصوص اهمیت فرهنگ نام در جغرافیا سخن بسیار است. بشر از زمانی که با مکانی سر وکار یافته لزوم شناسایی و نامگذاری مکانها را دریافته است. اولین گام در لزوم نامگذاری مکانهای جغرافیایی ارتباط انسان با آن مکان است، در غیر این صورت ممکن است سالها بگذرد و مکانی بی نام بماند. نامگذاری بر مکانهای مختلف بدان سبب است که اولا مکانهای مختلف شناسایی شوند، و ثانیا مکانهای مختلف از یکدیگر تمیز داده شوند. درباره اهمیت نام در جغرافیا همین بس که بهترین تصاویر ماهواره ای که امروزه توسط ماهواره های پیشرفته در اختیار بشر قرار می گیرند و از مشکلات امر نقشه برداری زمینی می کاهند، تا زمانی که گویا نشده اند یعنی نام جغرافیایی بر مناطق مختلف آن نهاده نشده است کاربردی نمی یابند و در حکم نوعی تابلو جلوه می نمایند و این اسامی جغرافیایی هستند که به مکانهای مختلف هویت و شخصیت می دهند. بخشی از نامهای جغرافیایی را اسامی آبادیها (مسکون و یا خالی از سکنه) تشکیل می دهند. در این خصوص که بر چه مبنایی اسامی مکانها و کلا اسامی جغرافیایی انتخاب گردیده اند باید اذعان کرد که پژوهش در اسامی مکانهای مختلف جغرافیایی نیازمند بازگشت به پیشینه دیرینه مکانهاست. مسلما همانند مکانهای مختلف جغرافیایی، اسامی آنان نیز به مرور زمان دستخوش تحول و تغییر شده است و شاید بتوان گفت کمتر مکانی را می توان یافت که در طول اعصار مختلف به یک نام شناخته شده باشد. نام های جغرافیایی اصل و منشایی کهن و معنایی خاص دارند. این نام ها توسط اشخاص مختلف در معرض تحول و تغییر قرار گرفته اند. گاه اراده یک نفر که نامی ناخوشایند یافته، و گاه خطا و اشتباه کاتبی در نگارش، اسمی پر معنا و شناخته را به دست فراموشی سپرده است. اسمی که از تاریخ سرزمینی حکایت می کرده است. نام های جغرافیایی که در آغاز به منظور ایجاد تمایز و شناخت عناصر متشکله محیط زیست بشری مانند نقاط مسکونی، چراگاه ها، مزارع، منابع آب، و بلندی ها و پستی ها وضع شده اند، با گذشت زمان پا را از این حد فراتر نهاند و به جزئی مهم از تاریخ و اساطیر و معتقدات و فرهنگ ملل عالم بدل شدند و به جایی رسیدند که دست کمی از آثار باستانی مهم هر کشور نداند، و چه بسا که از آن مهمتر باشند. این نام ها با تاریخ، جغرافیای یک ملت گره خورده و جدا کردنشان غیر ممکن است(غیاث آبادی).
به دلیل اشتباهات فراوان در نگارش و عدم آگاهی برخی از دست اندرکاران متاسفانه برخی از نام های جغرافیای دچار تغیر و تحول شدند و بار علمی خود را از دست دادند. این اشتباهات آنقدر افزایش یافت که بر خود فرض دانستیم تا در نوشته ای کم حجم اهمیت نام های جغرافیای را متذکر شویم هر چند کم تر گوش شنوایی پیدا می شود.
خراجو: شهر خراجو که مرکزیت بخش سراجواست در سال ۱۳۹۱ به نام خداجو تغییر نام داد. شهری که در مطالعات تاریخی اهمیت والایی دارد. محوطه های مهمی از دوران های مختلف تاریخی را می توان در این شهر جست و جو کرد. این محوطه ها نشان می دهد که این شهر در قرون مختلف تاریخی اهمیت فراوانی داشته، و وجه تمسیه آن را به نقل از دهخدا محل خراج بوده با این معنی؛ می توان چنین استنباط کرد که خراجو محل جمع آوری و مرکزیت منطقه سراجو بوده است. و امروزه همین مرکزیت خود را به خوبی نشان می دهد. از این گونه دست کاری های اسامی جغرافیای فراوان می توان یافت مثل: روستای قاطر گوتورن به گلستان، بیلگ آوا به بلوک آباد، کؤل تپه به گل تپه، آلیوان به علویان و… امید است تا با حفظ این نام ها بخشی از میراث پدرانمان را حفظ کنیم و اوراقی مهم از تاریخ سرزمین مان را باز شناسیم.
سعید ستارنژاد دانش آموخته کارشناسی باستان شناسی محقق اردبیل
سال دهم/ شماره سیصدو بیست و پنج(۳۲۵)/ یکشنبه ۲۴ شهریور ۱۳۹۲
سیمای مراغه
