چندین بار که از هوای نوشتن و سرودن فارغ شده بودم، متوجه حالت و ویژگی خاصی در بعضی نوشته هایم می شدم که بی تردید می توانست عنوان یکی از آرایه های ادبی باشد. برای پیدا کردن ریشه و پیشینه این آرایه هم نیاز به تحقیق چندان نبود. چرخی در اندک محفوظاتم کفایت می کرد تا رد آن را به راحتی در تاریخ ادبیات کلاسیک فارسی پیدا کنم. اما در بحث های مکتوب معرفی صنایع شعری، رد مشخص و مستقلی از آن به چشمم نمی خورد. پس بر آن شدم تا شرح و عنوان پیشنهادی خودم را در معرض قضاوت بگذارم؛ "تعلیق"
ادبیات فارسی، به ویژه شیوه هندی، سرشار از نمونه های پیچیده گویی و یا ابیاتی است که به نوعی کلام و معنا را در صنعت موسوم به "لغز" و "معما" پیچیده اند و درک آن را مستلزم کشف این معما و گشودن گره چیستان کرده اند. یا نکته سنجی ها و ریزه گویی هایی که نیازمند دست یافتن به ارتباط منطقی و یا حتی نامعمول بین اجزای بیت بوده اند. روابطی که از فرط اغراق گاهی جز به مدد شرح مفسرین آشکار نمی شود. البته در مواردی هم شعرا در این صنعت چندان زیاده روی کرده اند که آن را به نوعی ضد زیبائی بدل کرده است. تا جایی که چنین کنایه آمیز از آن گفته اند؛
مدعی گو لغز و نکته به حافظ مفروش
کلک ما نیز زبانی و بیانی دارد
معما؛ در اصطلاح فن بدیع، به صنعتی گفته می شود که شاعر موضوع یا نامی و… را به اشاره و رمز می گوید تا خواننده و شنونده آن را با تلاش کشف کنند. لغز را هم پیچیدگی و پوشیدگی در کلام موزون تعریف کرده اند که خواننده به استناد اشاره هایی، به معنا و منظور شاعر پی می برد.
آه مقلوب در میانه ی شب
نام آن سرو ماهرو باشد
در این بیت، شاعر کلمه شهاب را اراده کرده که از نشستن "آه" مقلوب (برعکس) در میان "ش" و "ب" از کلمه "شب" ساخته می شود.
نکته گویی ها همیشه هم تا این حد هم غامض و دور از ذهن نیست؛
ناله مظلوم در آهن سرایت می کند
زین سبب در خانه زنجیر دایم شیون است
اگر آهن کنایه از ظالم و ظلم باشد، معنای بیت روشن خواهد بود. در شکلی لطیف تر، گاهی هم شاعر در مصرع دوم، خود گره از مصرع اول باز می کند.
ز خاک من اگر گندم برآید
از آن گر نان پزی، مستی فزاید
پیچیدگی بیت، گاهی از رمزگشایی ساده یک اصطلاح و کنایه آشکار می شود؛
جوزا سحر نهاده حمایل برابرم
یعنی غلام شاهم و سوگند می خورم
کلید تجسم تصویر این بیت با تجسم صورت فلکی جوزا (که بر کرسی نشسته و شمشیر دارد) به دست می آید. در بیت زیر هم کشف رابطه علمی مس، اکسیر و طلا برای درک مضمون کافی است.
گویند روی سرخ تو سعدی چه زرد کرد
اکسیر عشق بر مسم افتاد، زر شدم
اما "تعلیق" را باید از این صنایع رایج جدا کرد. واژه تعلیق را در لغت به معنای آویختن و آویزان کردن آورده اند. اما در ادبیات داستانی به اوج داستان اتلاق می شود که ابهام های به وجود آمده در آن برای مخاطب غافلگیرکننده است و او را برای پیگیری ماجرا مشتاق می کند. تعلیق به معنی در انتظار نگه داشتن خواننده، براساس نادانسته ها و ایجاد کنجکاوی و انگیزه برای ادامه دادن داستان است. اما به این معنی نیست که اطلاعات لازم عمداً از خواننده دریغ شود و یا با رمزواره های پیچیده و زائد، در بی خبری بماند. بلکه تعلیق ایجاد یک فضای معلق و پرانتظار است. شاید با اندکی تسامح ـ و فارغ از شرح گشاینده ادامه داستان ـ بتوان از این معنا و عبارت، به عاریه برای توضیح و معرفی موضوع در حوزه آرایه های ادبی استفاده کرد.
در واقع می توان گفت؛ تعلیق در شعر به عکس پیچیدگی هایی مثل معما و کنایه و لغز و…، با هیچ استدلال و تفسیر ساده ای منجر به یک کشف مطلق و نهایی نمی شود. یا همچون ایهام که از معنایی نزدیک به معنایی دور می رسد، یقینی در معنای دور و نزدیک ندارد. در این صورت درک ترتیب کلام، قطعی نیست و یا حداقل قطعیت در آن دشوار، متزلزل و دور از اتفاق نظر خواهد بود. در تعلیق چاره ای نیست جز شناور ماندن در امواج مداومی از حس و معنا.
پدرم روضه رضوان بدو گندم بفروخت
نا خلف باشم اگر من به جویی نفروشم
در آغاز بیت به نظر می رسد شاعر قصد شماتت پدر خود را دارد، اما در مصرع دوم خواننده را به وارستگی پدر خویش اشارت می کند. اما باز هم آیا خود را وارسته تر از پدر نشان نمی دهد؟
من، شبیه آرزوهای مادرم بودم
ساده و صمیمی و دلتنگ
به راستی گوینده در این بیت در پی توصیف حالتی از خویش است و یا به کنایه و اشاره، صفاتی مادرانه را می شمارد؟
بعد از شهر
گورستان بود
مثل عکاسخانه ای
که شیشه های کهنه را دور می ریخت.
شهر به تعبیر گوینده رو به ویرانی است یا ماندگاری؟ آیا اهالی گورستان رفتگانی هستند که به کاری نمی آیند و یا شیشه های کهنه عکاسی اشیاءی هستند که به قدر درگذشتگان محترم و هویت سازند؟ این رفت و آمد معنایی، در کدام سو سنگین تر است و نزدیک تر به مقصود گوینده؟
در تعبیرات و مکالمات روزمره هم می شود از این صنعت سراغ گرفت؛
تو از اون احمق، با هوش تری
لذت اشعار مزین به پیچیدگی و معما، در کشف رابطه هاست. در حالی که آنچه تعلیق شاعرانه را شیرین و لذت بخش می کند، عدم کشف قطعی آن است که خواننده را غرق احساسات نو به نو نگه می دارد. تعلیق در واقع نوعی سردرگمی [بی سرانجام] هیجان انگیز و طنازانه است. در چیستان و معما و ایهام و… خواننده معطل در معناست. اما در تعلیق خواننده معلق در معناست.
تعلیق علاوه بر تعلیق معنوی و یا ارجاعات فعلی غیرقطعی، گاهی نیز از هم ارزشی معانی بیرونی و درونی ایهام ساخت می شود. در این مثال، اعتبار معنای ظاهری را شاید نتوان به یقین کمتر از معنای دوم محسوب کرد.
من بی می ناب زیستن نتوانم
بی باده کشید بار تن نوانم
من بنده آن دمم که ساقی گوید
یک جام دگر بگیر و من نتوانم
سعید فلاح فر
