توافق «خوب»، وضعیت «بد» و چالش پایدار هسته ای

آنچه در کشمکش های اخیر بر سر «خوب» یا «بد» بودن توافق هسته ای کمتر مورد توجه قرار گرفته، بستر سیاسی است که این چالش در آن «برساخته» شده و همچنان پتانسیل استمرار دارد. در این کشمکش ها بیش از هر چیز مسائل فنی معیار قضاوت قرار گرفته اند، حال آنکه ابعاد سیاسی و ظرفیت توافق به ایجاد «وضعیت پایدار خوبِ» بعد از توافق است، مهم تر به نظر می رسند. لذا، هرچند از مسائل فنی نمی توان غافل شد، اما اهمیت آنها نسبت به مولفه های سیاسی ثانوی است. چه اینکه غربی ها با اشاره به اینکه «گریز هسته ای» ایران را به یک سال افزایش خواهند داد، خواسته یا ناخواسته به نهادینگی دانش هسته ای در ایران اعتراف کرده و پذیرفته اند که با وجود برخی محدویت ها، مسیر توسعه ای آن ادامه خواهد داشت.

با این ملاحظه، به راحتی قابل انکار نیست که چالش «سیاسی» هسته ای ایران باید در بستر سیاسی خود حل شود. چه بسا، توافقی با برخی مزیت های فنی «خوب» همراه باشد، اما با «بندهای» حقوقی قدرت مانور ایران را محدودتر کرده و به وضعیت «بدی» منتهی شود که طی آن تشدید فشارها منافع بلندمدت تهران را زیر تأثیر قرار دهد.

اول نکته از باب سیاسی اینکه، تقابل غرب با ایران در موضوع هسته ای زیرموضوعی از تقابل کلان گفتمانی طرفین و ناشی از «سلب ها و ایجاب»های موجود در گفتمان های آنها است. غرب نیروهای چالشگر بر هژمونی خود را برنمی تابد و از هر ابزاری برای خنثی کردن آنها بهره می گیرد. لذا، برساختن بهانه و اعمال فشار بر ایرانی که هم اکنون و در آینده قابل پیش بینی «مانعی» مهم در مسیر تحقق برنامه های غرب در منطقه است، چندان غیرقابل فهم نیست.

این رویه ای بوده که از همان ابتدای انقلاب اسلامی در قالب های مختلف از جمله نقض دموکراسی، نقض حقوق بشر، حمایت از تروریسم، محور شرارت، دولت «یاغی» و … در دستور غرب بوده و هم اکنون بر اتهام تهدید هسته ای و موشکی متمرکز شده است. از این منظر، علت اصلی فشار غرب بر برنامه هسته ای تهران در مخالفت غرب با گفتمان سیاست خارجی «جمهوری اسلامی ایران» نهفته است و عدم اشاعه هسته ای در وهله بعدی اهمیت قرار دارد. فلذا، اگر این موضوع به هر «روشی» حل شود، غرب اهرم جدیدی برای غلبه دادن گفتمان خود بر گفتمان «ایران اسلامی» برخواهد ساخت.

مولفه دوم، این مهم است که «چالش» هسته ای ایران در متن ژئوپولتیکی و ژئواکونومیکی منطقه برساخته شده، منافع مشخصی را نصیب غرب کرده و همچنان ظرفیت منفعت دهی دارد. تحکیم هژمونی، پیشبرد استثناء گرایی در حل مشکلات بین المللی، فروش تسلیحات، تقویت حضور نظامی، وابسته کردن بیشتر کشورهای منطقه، تقویت نفوذ سیاسی، منحرف کردن افکار عمومی از مسئله اسرائیلی عربی و …، برخی از این منافع هستند که در سایه تبلیغ ایران هراسی و تهدید هسته ای ایران تحصیل شده و همچنان می توانند بشوند.

به واقع اگر غرب عزم «حل مسئله» را داشت، سال ها پیشتر زمانی که توان هسته ای ایران به «نقطه بی بازگشت» امروزی نرسیده بود و تهران نیز اقدامات اعتمادساز مختلفی را در دستور داشت، می توانست این موضوع حل کند. لذا، بیراه نیست، اگر گفته شود غرب به دنبال «حل مسئله» نبوده، چرا که با حل آن یک اهرم مغتنم فشار بر تهران و یک منبع ارزشمند منفعت در منطقه از دست آن خواهد رفت.

در این شرایط، هرچند اقدام عملگرایانه تهران برای «حل مسئله» و رهایی از قید تحریم ها مثبت به نظر می رسد، اما باید توجه داشت که در عمل هیچ یک از تأکیدات سیاسی در اطراف برنامه هسته ای ایران تغییر نکرده اند؛ ۱ ایران همچنان بر حقوق هسته ای خود (که بیشتر سیاسی هستند تا فنی) تأکید دارد و خطوط قرمز خود را تغییر نداده، ۲ غرب بر توسعه و تثبیت هژمونی خود در منطقه از جمله با فشار بر ایران تأکید دارد و ۳ رقبا و مخالفین منطقه ای ایران از جمله اسرائیل و عربستان نگران از تقویت قدرت منطقه ای ایران، فشار بر تهران را راه کاری برای ممانعت از این امر می دانند.

با این ملاحظه، هرچند بار شدن تعهدات حقوقی جدید به ایران در قالب توافق جدید منطقی به نظر نمی رسد، اما حداقل در پذیرش این تعهدات که پتانسیل تبدیل شدن به ابزار فشار را دارند باید جانب احتیاط بسیار مراعات شود. چرا که «سخت تر» از حصول توافق، اجرای توافق و راستی آزمایی آن است. مهم تر اینکه «به هر دلیلی» در صورت عدم اجرا یا عدم راستی آزمایی توافق، شرایط سخت تر شده و سوق به گزینه های «سخت تر» دور از انتظار نیست.

قابل تأمل اینکه داور این راستی آزمایی جز امریکا نیست و حتی آژانس نیز در این زمینه توانی ندارد. امریکایی که در مذاکرات اخیر ابتکار عمل را به نمایندگیِ مکرهانه یا رضایت مندانه «گروه شش» در اختیار گرفته و تهران نیز عملاً این را پذیرفته است. حال آنکه، به گواه تجربه، امریکا و شاکله غرب در تفسیر خودمدارانه توافق، القاء تفسیر خودساخته به افکار عمومی بین المللی، مصادره به مطلوب موارد مبهم توافق، سوء استفاده از اشتباهات احتمالی تهران و حتی قرار دادن ایران در وضعیتی که مجبور به نقض مفاد توافق شود، مهارت های غیرقابل انکاری دارند که به پشتوانه قرن ها جنگ، تقابل، رقابت و مذاکره با طرف های مختلف به دست آورده اند.

در مقابل، اگر واقع بین باشیم برد توان تفسیر و اقناع کنندگی تهران تنها در سطح داخل است و این توان در عرصه بین الملل قابل ملاحظه نبوده و نخواهد بود. استمرار بیش از یک دهه ای فشارها و تهدیدها علیه تهران و عدم توفیق تلاش های زیاد آن برای اثبات غیرقانونی بودن این روند مویدی بر این امر است. لذا، بدون تردید شرط ایران مبنی بر اینکه قرارداد نهایی «روشن، واضح و غیرقابل تفسیر» باشد مراعات نخواهد شد، تا شرایط برای مصادره به مطلوب غرب مهیا باشد. با این ملاحظه، نمی توان این سناریو را «کاملاً» منتفی دانست که حتی از پس یک توافق فنی «خوب»، وضعیت «بدی» رقم بخورد و طی آن تهران به نقض توافق متهم شده، فشارها تشدید شوند و جامعه به اصطلاح بین المللی نیز زیر تأثیر جنگ روانی غرب، ایران را مسبب بداند.

نکته دیگر اینکه، سابقه غربی ها در مواجهه با مسئله هسته ای ایران نشان می دهد که سیاست چند گزینه ای و در رأس آن دوگانه «مذاکره فشار» را همواره در دستور داشته و تصریح کرده اند که «همه گزینه های روی میز» است. این سیاست ضمن بالا بردن قدرت مانور غرب، تهران را نیز می تواند دچار خطای محاسباتی کند. با این ملاحظه، اگر تهران تعهدات حقوقی محدودکننده «قابل تفسیری» بپذیرد، ضمن کمک به افزایش قدرت مانور طرف مقابل، ناخواسته این پیام را به او می دهد که از سوی تهران «گزینه های زیادی روی میز نیست».

البته که در صورت عدم تأمین منافع می توان از انجام تعهدات سر باز زد، از «ان پی تی» خارج شد و برخی فعالیت های هسته ای را احیاء کرد و … ، اما این اقدام، اقدام پرهزینه ای است که قبلاً تجربه شده است. بی شک هزینه های نقض توافق جامع به مراتب بیش از گذشته خواهد بود و می تواند در سوق به «وضعیت بد» موثر باشند. لذا، در توافق نهایی باید به نحوی عمل کرد که امکان عملی کردن «کم هزینه» گزینه های «دیگر» برای تهران میسور باشد.

اما، آسیب مهمی که در «خوش بینی» غیرقابل اتکاء «برخی» مشهود به نظر می رسد، فرض «ایستایی» بعضی متغیرها و حتی ایستایی زمان در فرآیند بلندمدت اجرا و راستی آزمایی توافق است. بی ثباتی فزاینده منطقه و گردش نخبگان سیاسی در تهران و واشنگتن تنها دو مورد از متغیرهای پویایی هستند که می توانند، شرایط را به نحو پیش بینی ناپذیری تغییر دهند. بی شک، توافق هسته ای ابعاد و پیامدهای مثبت نیز دارد و این نوشتار، در صدد القاء بدبینی نیست، بلکه اطمینان دارد که «بدبینی» امری پسندیده در سیاست و شرط غیرقابل اغماض بقاء در عرصه بین الملل است. تاریخ روابط ایران و غرب و سابقه چالش هسته ای گواه غیرقابل انکاری بر بایستگی بدبینی و تأکید بر این مهم است که عدم توافق، بهتر از توافق فنی «خوبی» است که به وضعیت «بد» منتهی شود.

علیرضا نوری