رهروان را عشق بس باشد دلیل:جستاری در مفهوم ذبح عظیم
نقبی بر مقالۀ «رازگشایی از ذبح عظیمِ» عطاالله مهاجرانی
در قرآن داستان ابراهیم و اسماعیل داستانی نه سمبلیک و زارگون، بلکه حقیقتی تحقق یافته است. در این داستان که نهایتاً به رؤیت رویای ابراهیم و قربانیتِ فردای اسماعیل ختم می شود، نقطه ای مجهول همچنان جان دارد که بی وفقه فربه تر و حجیم تر می گردد و هر لحظه رمز آلودتر و خیال انگیز می شود. و آن نقطه چیزی نیست جز «ذبح عظیم»:
وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ.وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ/ او را ندا دادیم که ای ابراهیم رؤیا[ی خود] را حقیقت بخشیدی ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم/ راستی که این همان آزمایش آشکار بود / و او را در ازای قربانی بزرگی باز رهانیدیم (صافات/۱۰۴ ۱۰۷)
درک معنای «ذبح عظیم» پیش از هرچیز در گرو آن است که ما در قرآن البته در خصوص تجربۀ ابراهیمی قائل به وجود رابطه ای معرفتی باشیم، رابطه ای که در یک سوی آن معبود(یا منبع قدسی) جای می گیرد و در سوی دیگر آن ابراهیم یا خلیل الله می نشیند. هکذا، در این رابطه کوشش بر سر این است که کدام طرف می تواند طرفِ مقابل را اقناع نماید و به او بقبولاند که او در موضعِ صدق قرار دارد. بنابراین در این رابطه:
۱ تلاش دو طرف در جهتِ آزمونِ دیگری، برای حصول به هدف نهایی می باشد.
۲ هدف نهایی در این رابطه درکِ درجۀ یقین نسبت به طرف مقابل است.
۳ نتیجه رابطه چیزی جز خروجی برد برد نیست.
بنابراین، در «رابطۀ خدا و ابراهیم» حقیقتی پنهان است که کمتر مورد توجه می نماید. در این رابطه هم خدا می خواهد ابراهیم را از لحاظ میزانِ برخورداری از یقین و ایمان به حقیقت امر مقدس مورد سنجش قرار دهد و هم ابراهیم می خواهد خدا را یقیناً و به طور کاملاً مطمئن بشناسد. هم خدا می خواهد او را محک بزند و هم ابراهیم می خواهد خدا را بفهمد و نهایتا هم خدا می خواهد پیامبری الگو داشته باشد و هم ابراهیم می خواهد از لا احب الآفلین درگذرد. توجه فرمائید:
الف ادلۀ درون متنی از کنشِ ایقانی خداوند نسبت به ابراهیم:
وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ/و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود من تو راپیشوای مردم قرار دادم [ابراهیم] پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمی رسد. ۶۴۸۳۱;بقره/۱۲۴۶۴۸۳۰;
ب ادلۀ درون متنی از کنشِ ایقانی ابراهیم نسبت به خداوند:
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَی وَلَکِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَهً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ/ و (یاد کن ) آنگاه که ابراهیم گفت : (پروردگارا، به من نشان ده ؛ چگونه مردگان را زنده می کنی ؟) فرمود: (مگر ایمان نیاورده ای ؟) گفت : (چرا، ولی تا دلم آرامش یابد.) فرمود: (پس ، چهار پرنده برگیر، و آنها را پیش خود، ریز ریز گردان ؛ سپس بر هر کوهی پاره ای از آنها را قرار ده ؛ آنگاه آنها را فرا خوان ، شتابان به سوی تو می آیند، و بدان که خداوند توانا و حکیم است .) (بقره/۲۶۰)
و اینهم نتیجۀ این رابطۀ دو طرفه از متن:
ج ادله ای درون متنی از نتیجۀ برد برد پیرامون رابطۀ خدا و ابراهیم:
قلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّهَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ/ بگو خدا راست گفت پس از آیین ابراهیم که حق گرا بود و از مشرکان نبود پیروی کنید (ال عمران/۹۵)
همان گونه که در بالا آمد، رابطۀ ابراهیم و خدا علاوه بر رابطۀ عاشق و معشوقی، رابطه ای بس ایقانی است. رابطه ای است هم فراتر از طاقتِ عقل فلسفی و هم شکوه بارتر از ارادتِ نفس انسانی. رابطه ای است هم دل انگیزتر از عشقبازی زنبور با گلستان و هم رشک آمیزتر از دلربایی یوسف از زلیخا، و نیز رابطه ای است هم زیباتر از زیباییِ ماه در کائنات و آزادتر از آزادیِ باد در کهن خاک. و حال می باید پرسید: پس، مراد از «ذبح عظیم» چیست و چگونه قابل درک است؟!
با توجه به رابطۀ مطروح، چنین می توان گفت که ذبح عظیم هر چه باشد، بیش از همه چیز محصولِ رابطۀ ایقانی خدا با ابراهیم است. محصول این است که خدا به یقین ابراهیم را می پذیرد و او را خلیل الله می داند، و نیز ابراهیم هم خدا را به اطمینان می پرستد و او را در خلال جان می بیند. از این روی، مراد از «ذبح عظیم» امر مقدسی است که نوید از تثبیتِ رابطۀ ایقانی ابراهیم و خدا می دهد و این رابطه را اعتباری جهان شمول می بخشد. آنهم چنان اعتباری که به قول قرآن:
وَتَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الآخِرِینَ سَلامٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ/ و در [میان] آیندگان برای او [آوازه نیک] به جای گذاشتیم، درود بر ابراهیم. نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. در حقیقت او از بندگان با ایمان ما بود(صافات/۱۰۸ ۱۱۱)
حسین پورفرج
