حقوق مالیاتی در اسلام

چکیده:

در ابتدا به انواع مالیاتهای اسلامی شامل زکات، خمس، جزیه، خراج و مالیات های متغیر که حاکم اسلامی در موارد و شرایط خاصی وضع می نماید و همچنین شبه مالیاتها پرداخته شده و به طور مختصر به انواع مالیاتها از نظر میزان و نرخ مالیات و همچنین مبنای مالیاتی اشاره شده است. سپس صفات و شرایط مالیاتهای اسلامی از قبیل عدالت و سهولت در پرداخت مورد بحث واقع گردید. خصایص گیرندگان مالیات، چگونگی جمع آوری و مصرف آن و نیز تخفیف مالیات از منظر امام علی (ع) مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه به برخی ویژگیهای مالیاتهای اسلامی و تفاوت مالیاتهای اسلامی با مالیاتهای متعارف پرداخته شده است. در پایان نتیجه گیری شد که ساماندهی مالیاتهای اسلامی، اثرات مطلوبی را در جامعه اسلامی به همراه خواهد داشت.

مقدمه:

واژه مالیات از کلمه مال گرفته شده و در معانی "اجر و پاداش، زکات مال، جریمه ، خراج، باج و …" به کار می رود. در اصطلاح علم اقتصاد، مالیات عبارتست از بخشی از درآمد، ثروت، فروش و یا بخشی از هر نوع پایه حقوقی دیگر که توسط دولت از اشخاص حقیقی و حقوقی اخذ می شود. برخی نظریه¬پردازان اسلامی، مالیات اسلامی را این گونه تعریف کرده¬اند: «مالیات اسلامی حقی معلوم است که قانون¬گذار اسلامی، بر دارایی افراد واجب کرده است». این حق به صورت نقدی و غیر نقدی بنا به شروط معین و با تکیه بر دستورالعمل¬های مالی دریافت می¬شود و هر فرد چه در حمایت دولت اسلامی و یا خارج از این محدوده باشد، مکلف به پرداخت حقی است که بر ذمه دارد.

از زمانی که دولت در زندگی بشر به وجود آمد، دولت مردان برای اداره تشکیلات خود، نیاز به اموالی داشتند، که یا از راه املاک خالصانه دولت این اموال را تأمین می کردند، یا از مردم و صاحبان املاک خصوصی خراج می گرفتند و یا از حاکمان محلی و تحت الحمایه خود باج دریافت می کردند. اخذ مالیات در سراسر جهان امری متداول بوده است. از برخی از نقل های تاریخی برمی آید که در یونان قدیم، دولت از راه دریافت حقوق گمرکی و عوارض اداره می شد. در ایران باستان نیز همانند امپراطوری روم مالیات هایی وضع شده بود. در غرب، فیزیوکرات ها از نخستین کسانی بودند که به مالیات به عنوان موضوعی مستقل و مهم پرداختند. در ادوار پیشین، رایج ترین مالیات ها، مالیات بر محصول اراضی و مالیات سرانه بوده است. مالیات سرانه در اروپا ابتدا در سال۱۴۷۱ در انگلستان معمول شد. برای اولین بار در سال ۱۷۹۷ مالیات بر درآمد خالص در انگلستان به تصویب رسید.

اسلام در چهارده قرن قبل، انواع مختلف مالیات ها را تا آنجا که با ارزش های اصیل مورد نظر اسلام منافات نداشته باشد، مورد تأیید قرار داد. نظام مالیاتی اسلام، مالیات بر اراضی، محصول اراضی، سرانه، پول راکد، چهارپایان معین، مستخرجات معادن، اضافه درآمد خالص و … را وضع کرده است.

امام علی (ع) می فرماید: « امور مردم جز با سپاهیان استوار نمی گردد و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیت انجام نمی شود که با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند و برای اصلاح امور خویش به آن تکیه کنند و نیازمندی های خود را برطرف سازند.»

انواع مالیات¬های اسلامی:

مالیات ها در اسلام در یک تقسیم بندی کلی به مالیات های ثابت و مالیات های متغیر تقسیم می شوند.

مالیات های ثابت:

مالیات هایی است که بر حسب تشریع اولی و مستقیما از طرف شارع وضع شده اند و مورد و مقدار و یا نسبت خاصی برای آن ها در نظر گرفته شده است. این مالیات ها شامل موارد زیر است:

۱ زکات؛ در کلام عرب از ماده "ز ک و" گرفته شده و دو معنی برای آن ذکر شده است: رشد و نمو و طهارت (پاکی). زکات یکی از مهم ترین دستورات دین اسلام است که در بسیاری از موارد همراه با نماز ذکر شده است. بر پایه آیات قرآن و احادیث، زکات، مالی است که به منظور پاکی و وارستگی انسان ها و تأمین مالی مستمندان وضع گردیده و سبب افزایش روزی و وفور اموال و امنیت اقتصادی در جامعه است. زکات بر دو نوع است:

الف زکات فطره؛ کسی که موقع غروب آفتاب شب عید فطر بالغ و عاقل و هوشیار است و فقیر و بنده کس دیگری نیست، باید برای خودش و کسانی که نان خور او هستند، هر نفری یک صاع گندم که تقریبا سه کیلو است، گندم، جو، کشمش، برنج یا ذرت و مانند اینها به مستحق به عنوان زکات بدهد.

ب زکات اموال؛ مقصود از زکات اموال، زکاتی است که سالانه به برخی از اموال تعلق می گیرد. زکات در ۹ چیز واجب گشته است، که عبارتند از: غلّات اربعه (گندم، جو، خرما و کشمش) انعام ثلاثه (گاو، گوسفند و شتر) و نقدین (طلا و نقره). در قرآن هشت مورد مصرف برای زکات ذکر شده است: فقرا و مساکین، عاملان زکات، ایجاد الفت، آزادگی بردگان، بدهکاران، در راه خدا و در راه ماندگان.

۲ خمس؛ در لغت به معنای یک پنچم و در اصطلاح شرعی، مالیاتی معادل یک پنجم است که شریعت، آن را در مواردی تعیین کرده است. با ملاحظه خصوصیاتی چون لزوم پرداخت و نرخ ثابت و پرداخت سالانه، می توان خمس را از جمله مالیات های ثابت دانست که بخش مهمی از هزینه های حکومت اسلامی از طریق آن تأمین می شود. وجوب اصل خمس، از ضروریات اسلام است و در قرآن در آیه ۴۰ سوره انفال به آن تصریح شده است. خمس به هفت مورد تعلق می گیرد که عبارتند از: «منفعت کسب، معدن، گنج، مال حلال مخلوط به حرام، جواهری که به وسیله غواصی در دریا به دست می آید، غنیمت جنگی و زمینی که کافر ذمّی از مسلمان بخرد». یک پنجم این موارد، متعلق به بیت المال است و باید صاحب مال، آن را از خود جدا کرده و به قصد قربت، تحویل بیت المال دهد. خمس در قرآن به شش سهم و به شش مورد اختصاص داده شده است: سهمی برای خدا، سهمی برای رسول خدا(ص) و سهمی دیگر برای ذی القربی، که مقصود امام معصوم از اهل بیت پیامبر (ص) است و سه سهم برای یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان اختصاص دارد.

۳ جزیه؛ مالیات سرانه ای است که از اهل کتاب ساکن سرزمین های اسلامی و از کفاری که در پناه و ذمه دولت اسلامی زندگی می کنند، اخذ می شود. دولت اسلامی در برابر حفظ جان و مال این گونه از شهروندان، از ایشان مالیاتی را تحت عنوان جزیه مطالبه می نماید. جزیه بر اساس آیه ۲۹ سوره توبه وضع گردیده است. جزیه می تواند به صورت مالیات سرانه وضع شود و از هر نفر از اهل ذمه، سالانه مبلغی دریافت شود و نیز می تواند به صورت مالیات بر اراضی تحت تصرف آنان وضع گردد. در هر صورت مقدار جزیه بستگی به حاکم دولت اسلامی دارد.

۴ خراج؛ خراج از مهم ترین منابع دولت اسلامی در طول تاریخ بوده است؛ که با فتح زمین های غیر مسلمانان و الحاق آنها به سرزمین های اسلامی، ملکیت آن ها دچار تغییر شد. این زمین ها چند قسم بودند:

الف اراضی طلوع؛ زمین هایی که اهالی آن با رغبت اسلام آوردند و زمین ها در دست خودشان باقی ماند.

ب اراضی مفتوح العنوه؛ زمین هایی که با پیروزی در جنگ به دست مسلمانان افتاد.

پ اراضی صلح؛ زمین هایی که ساکنان آن، بدون جنگ حاضر به صلح شدند.

ت انفال؛ زمین هایی که اهالی آن، بدون جنگ زمین های خود را رها کرده، به دست دولت اسلامی سپرده و یا اهالی آن منقرض شده اند.

این زمین ها به تملک دولت اسلامی درمی آید و دولت اسلامی با در اختیار نهادن زمین های مفتوح العنوه و صلحی و فیء (انفال) به افراد از آنها خراج می گرفتند. شواهد تاریخی حاکی از آن است که میزان خراجی که گرفته می شده، ثابت نبوده، بلکه با نوع محصول و حاصلخیزی زمین تناسب داشته است.

مالیات های متغیر:

مالیات هایی هستند که حاکم اسلامی در موارد و شرایط خاصی وضع نموده و از طرف شارع مقدس، مقدار و نسبت خاصی برای آنها درشرع مقدس درنظر گرفته نشده است؛ بلکه تابع هزینه های ضروری و یا مطابق مصلحتی است که حاکم اسلامی در نظر دارد. به عبارت دیگر مالیات متغیر، ابزاری است که در شرایط متحول، به حاکم اجازه می دهد تا با استفاده از آن، مشکلات برطرف گردد و در مواردی که هماهنگ و همسو با حرکت نظام اسلامی است، به کار گرفته شود. این مالیات ها که تحت عنوان مالیات های حکومتی نام برده می شود، بسیار محدود بوده و سهم ناچیزی را دربر می گیرد. اخذ مالیات هایی تحت عنوان زکات مال التجاره در زمان پیامبر و برخی خلفا، وضع مالیات بر اسب ها در زمان حضرت علی علیه السلام و … از جمله مالیات های حکومتی هستند.

شبه مالیات ها:

در اسلام پرداخت های مالی دیگری نیز وجود دارد که جنبه مالیاتی ندارند؛ به این معنی که یا به طور معمول به وسیله دولت دریافت و هزینه نمی شوند و یا پرداخت هایی هستند که براساس الزام و قانون انجام نمی گیرد. بنابراین یکی از دو مشخصه اساسی که مالیات ها دارند در این گونه پرداخت ها وجود ندارد؛ ولی در عین حال از نظر عملکرد و نتیجه شباهت های فراوانی با مالیات دارند. البته برخی به صورت وجوبی و برخی به صورت مستحبی انجام می گیرد. پرداخت کفارات مالی، نذورات مالی و هدی، شبه مالیات های واجب هستند؛ اما صدقه، اطعام، بخشش، دین، وقف، هبه، هدیه و … مستحب هستند.

انواع مالیات از نظر میزان و نرخ مالیات:

۱ مالیات مقطوع؛ مانند زکات فطره که هر شخص واجد شرایط باید بپردازد. همچنین بعضی از موارد جزیه و خراج، از مالیات های مقطوع محسوب می شوند.

۲ مالیات تناسبی؛ یعنی مالیات هایی که براساس نسبت معینی باید پرداخت شوند و کم یا زیاد شدن متعلق مالیات، در کاهش یا افزایش نرخ اثری ندارد (نرخ مالیات ثابت است) مانند خمس.

۳) مالیات تصاعدی؛ در این نوع مالیات، هرچه درآمد و یا دارایی مشمول مالیات بیشتر می شود، نرخ آن هم بالاتر می رود. نرخ تصاعدی در آخرین قسمت متوقف و تناسبی می گردد تا مالیات، تمام درآمد یا دارایی را از بین نبرد. هیچ یک از مالیات های ثابت اسلامی به شکل تصاعدی وضع نشده است.

۴) مالیات تنازلی؛ یعنی مالیات با درآمد رابطه عکس دارد. این قسم از مالیات فقط در زکات حیوانات در برخی نصاب ها متصور است.

انواع مالیات از جهت مبنای مالیاتی:

۱. مالیات بر درآمد؛ مانند زکات گندم، جو، خرما و کشمش.

۲. مالیات بر ثروت (دارایی)؛ مانند زکات طلا و نقره.

۳. مالیات بر پس انداز؛ مانند خمس.

۴. مالیات بر استفاده از منابع طبیعی؛ مانند خمس معادن و زکات شتر و گاو و گوسفند.

۵. مالیات سرانه؛ مانند زکات فطره.

۶. مالیات بر مصرف؛ در صورتی که فرد، کالایی را مصرف کند که خارج از نیازهای واقعی او باشد، باید خمس آن کالا را بپردازد.

مطابق قوانین ایران، مالیاتها به دو دسته مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می شوند. مالیاتهای غیر مستقیم ازقبیل مالیات بر مصرف و مالیات بر ارزش افزوده می باشند. مالیاتهای مستقیم نیز طبق قانون مالیاتهای مستقیم به دو دسته کلی مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد تقسیم می شوند.

مالیات بر دارایی شامل مالیات سالانه املاک، مالیات مستغلات مسکونی خالی، مالیات بر اراضی بایر، مالیات بر ارث و حق تمبر می باشد.

مالیات بر درآمد نیز شامل مالیات بر درآمد املاک، مالیات بر درآمد کشاورزی، مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، مالیات درآمد اتفاقی و مالیات بر جمع درآمد ناشی از منابع مختلف می شود.

لازم به ذکر است که باتوجه به اصلاح قانون مالیاتهای مستقیم، مالیاتهای سالانه املاک، مستغلات مسکونی خالی، اراضی بایر، کشاورزی و جمع درآمد درحال حاضر اخذ نمی شوند.

صفات وشرایط مالیات های اسلامی:

برای وضع مالیات های اسلامی، صفات و شرایطی تعیین شده است تا براساس آن، مالیات اخذ گردد. این شرایط عبارتند از:

الف عدالت؛ مقصود، تناسب مالیات با توانایی پرداخت مالیات دهندگان است.

ب معین بودن؛ مالیات ها به طور دقیق، واضح و معین و زمان پرداخت هریک نیز معلوم است.

پ سهولت در پرداخت؛ یعنی در مناسب ترین موقع و مساعدترین شرایط و با ایجاد حداقل نارضایتی و مزاحمت برای مؤدیان گرفته شود.

ت صرفه جویی؛ هزینه وصول مالیات حداقل است.

ث کارکرد مالیات؛ نتیجه مالیات قابل ملاحظه است.

ج نداشتن آثار منفی اقتصادی؛ یعنی مانع تولید ثروت و فعالیت های اقتصادی نیست.

چ هدف اجتماعی؛ متمرکز بر هدف اجتماعی است.

خصایص مالیات گیرندگان:

خصایص گیرندگان مالیات از اهمیت بسیاری برخوردار است. این قبیل افراد باید مومن، دیندار و خداترس باشند تا مبادا کوچکترین اشکالی در کار ایشان پدید آید. امام علی(ع) هنگام نوشتن نامه به "مخنف بن سلیم" فرماندار اصفهان در سال ۳۶ ه ق ، سیمای مالیات گیرندگان را چنین توصیف می کند: « بدان! برای تو در این زکاتی که جمع می کنی، سهمی معین و حقی روشن است و شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری؛ همانگونه که ما حق تو را می دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی و اگر چنین نکنی در روز رستاخیز بیش از همه دشمن داری» و نیز در جای دیگر می نویسند: « همانا شما خزانه داران مردم و نمایندگان ملت و سفیران پیشوایان هستید؛ هرگز کسی را از نیازمندی او باز ندارید و از خواسته های مشروعش محروم نسازید و برای گرفتن مالیات از مردم، لباس های تابستانی یا زمستانی و مرکب سواری و برده های کاری او را نفروشید و برای گرفتن درهمی کسی را با تازیانه نزنید و …»

چگونگی جمع آوری مالیات:

در ضمن نامه های حضرت علی(ع) به صورت مفصل به شرح چگونگی جمع آوری مالیات به گونه ای که در انجام این کار، کسی را رنجشی حاصل نشود پرداخته شده است. ایشان می فرمایند: « با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن؛ در سر راه هیچ مسلمانی را نترسان و یا به زور از زمین او نگذر و افزون تر از حقوق الهی از او مگیر؛ هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی و وارد خانه کسی مشو سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن تا در میانشان قرار بگیری؛ به آنها سلام کن و در سلام و تعاریف کوتاهی نکن.» امام (ع) در ادامه می فرمایند: «اگر کسی گفت: نه، دیگر به او مراجعه نکن و اگر کسی پاسخ داد: آری، همراهش برو، بدون آنکه او را بترسانی.»

چگونگی مصرف مالیات:

قطعا اگر در یک جامعه اسلامی، مردمان آن جامعه مطمئن باشند که مالیات جمع آوری شده صرف آبادانی جامعه شان می شود، خودشان با میل و رغبت به پرداخت آن همت می گمارند. در این مورد امام علی(ع) چنین می فرمایند: « مالیات و بیت المال را به گونه ای وارسی کن که صلاح مالیات دهندگان باشد؛ زیرا بهبودی مالیات و مالیات دهندگان عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه می باشد و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود، کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت. باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود و حکومتش جز اندک مدتی دوام نیاورد.»

چگونگی تخفیف مالیات:

تخفیف مالیات نیز از نکاتی است که امام علی(ع) در نهج البلاغه بدان توجه خاصی دارند. ایشان می فرمایند: « پس اگر مردم از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در سیلاب ها یا خشکسالی در گرفتن مالیات شکایت کردند، به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد و هرگز تخفیف دادن در مالیات تو را نگران نسازد، زیرا آن اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایت های تو نقش دارد ورعیت تو را می ستایند»

عوامل مؤثر در وضع و تعلق مالیات های اسلامی:

۱ عدالت اجتماعی؛ تأمین عدالت اجتماعی و توازن، عامل اساسی در وضع مالیات ها بوده است. یکی از بزرگترین دغدغه های نظام اسلامی رخت بستن عدالت از اجتماع و پیدایش اختلاف های طبقاتی است.

۲ کنز؛ راکد گذاشتن دارایی و کنز پول، عاملی برای تعلق مالیات است. اسلام در نفی کنز اموال، موضع قاطعی را اتخاذ نموده است.

۳ انفال؛ استفاده از انفال و منابع طبیعی در تعلق مالیات مؤثر است؛ مانند استخراج مواد معدنی، غوص و گنج.

ویژگی ها و آثار مالیات در اسلام:

سیستم مالیاتی اسلام، دارای ویژگی هایی به شرح ذیل است:

الف داوطلبانه؛ از نظر اسلام انفاق، عملی است که افراد به صورت داوطلبانه انجام می دهند و در طول تاریخ، مسلمانان، حتی انفاق های واجب، همانند زکات را با کمال اشتیاق می پرداخته اند. اسلام، با تربیت اخلاقی مردم به وسیله آیات و روایات و رفتار اولیاء و بزرگان دین، نوعی خودجوشی ایجاد کرده است که بیشترین اثر را در رفتارهای مسلمانان داشته و دارد. در تاریخ اسلام، در طی قرن ها با عدم وجود حکومت اسلامی و اجرا نشدن قوانین اسلام به صورت رسمی، مسلمانان تحت تأثیر اعتقاد خویش به وظایف اسلامی خود عمل می کرده و داوطلبانه به پرداخت مالیات خویش می پرداخته اند.

ب عبادی؛ مالیات ها در اسلام، بیشتر جنبه عبادی دارند. در این مکتب، اکثر مسائل اقتصادی با عبادت آمیخته شده است؛ به طوری که اگر بدون قصد قربت انجام گیرد، از عهده پرداخت کننده ساقط نمی شود.

پ اخلاقی؛ هر نظام اجتماعی برای تحقق بخشیدن به اهداف خود، مانند عمران و آبادانی، هزینه های کارمندان، بالا بردن فرهنگ عمومی و … از مردم مالیات می گیرند؛ گرچه در اسلام همچون دیگر مکتب ها با گرفتن مالیات ها، همین اهداف دنبال می شود، اما به بعد دیگری نیز نظر دارد و آن تعالی روح و تکامل اخلاقی پرداخت کننده است. اسلام می خواهد دلبستگی به دنیا را از انسان ها بزداید؛ به طوری که با پرداخت اموال خویش احساس فشار نکنند؛ بلکه احساس کمال و آزادشدن به آنان دست دهد.

ت مردمی؛ بخشی از انفاق ها در اسلام، توسط خود افراد، به موارد مصرف پرداخت می شود؛ مانند زکات فطره کفارات، نذورات و صدقات مستحبی. در نتیجه آثار این پرداخت برای آنان ملموس می شود و نوعی ارتباط محبت آمیز میان افراد جامعه از فقیر و غنی برقرار می گردد و ثروتمندان بهتر با مشکلات زندگی فقرا آشنا می شوند و در نتیجه بیشتر به فکر آنها هستند. در نظام های مالیاتی دیگر مکاتب، همه مالیات ها ابتدا به خزانه دولت واریز می شود و سپس به موارد مصرف انتقال می یابد و پرداخت کننده آثار کار خویش را به زودی نمی بیند.

ث وسعت دایره؛ اسلام برای انفاق ها دایره وسیعی قرار داده است. بخشی از آنها واجب و بخش وسیعی از انفاق ها مستحب است؛ تا همه نیازهای مادی، معنوی و روانی جامعه تأمین گردد. در اسلام، به انفاق های مستحب تاکید و سفارش فراوانی شده و در عمل، بازدهی آنها را بیش از انفاق های واجب برشمرده است.

ج اعتماد و اندک بودن هزینه استیفا؛ درنظام اقتصادی اسلام با توجه به نفوذ عمیق جهان بینی الهی در جان مردم، هزینه وصول مالیات به حداقل ممکن می رسد؛ زیرا مردم با اعتقاد داوطلبانه اقدام به پرداخت وجوه شرعی می نمایند. برخلاف دیگر نظام های اقتصادی که برای وصول مالیات به دستگاه های عریض و طویلی نیاز دارند که موجب صرف قسمت عمده ای از درآمدهای مالیاتی می شود.

چ عدم انتقال؛ یکی از مسائل قابل توجه در مالیات ها عدم انتقال آن است. انتقال مالیات عدالت اجتماعی را مخدوش می کند و پرداخت کننده اصلی مالیات، مصرف کننده نهایی کالاها می شوند. با توجه به این که امکان انتقال مالیات به دیگران در مالیات های غیر مستقیم بیشتر است، مالیات های وضع شده به وسیله شارع مقدس در اسلام، همه از نوع مالیات های مستقیم هستند و امکان انتقال آنها نزدیک به صفر است. به علاوه با توجه به مبانی ایمانی و اعتقادی پرداخت کنندگان مالیات های اسلامی، انگیزه انتقال آنها به دیگران نیز وجود نخواهد داشت.

ح توزیع مجدد ثروت و تعدیل آن به طور خودکار؛ از اهداف مالیات در اسلام، توزیع صحیح ثروت است. به جهت داوطلبانه بودن مالیات ها و گسترده بودن دایره انفاق و مردمی بودن آن و …، بخش زیادی از توزیع مجدد به وسیله خود مردم و بدون وساطت دولت و بدون هزینه انجام می گیرد. اما در سایر نظام ها گرفتن مالیات و توزیع مجدد ثروت فقط به وسیله دولت انجام می گیرد.

خ معیّن بودن موارد مصرف هر مالیات: هر یک از مالیات ها، مصرف معیّنی دارد. برای مثال، پرداخت کنندگان خمس و زکات می دانند مال خود را با چه هدفی و برای انجام چه مقاصدی، می پردازند.

د هماهنگی بین کارآیی بهتر و عدالت اجتماعی؛ یکی از مشکلات مکاتب اقتصادی این است که در صورت گرفتن مالیات (به نحوی که هرکس درآمد یا دارایی بیشتری دارد، مالیات بیشتری گرفته شود)، کارآیی افراد را کاهش می دهد؛ زیرا آنان احساس می کنند که همه حاصل دسترنجشان در اختیار آنان نخواهد ماند. در اسلام با توجه به داوطبانه بودن مالیات ها و گسترش دایره آن، این تضاد پدید نخواهد آمد؛ بنابراین، افراد به دلیل اینکه با تمایل خویش اقدام به پرداخت آن می کنند، احساس زیان و خسارت نخواهند کرد.

ذ رشد و تثبیت اقتصادی؛ مالیات های اسلامی اثر مثبتی بر رشد اقتصادی و توزیع درآمد دارند. این آثار را در موارد زیر می توان خلاصه کرد:

(۱) توزیع عادلانه درآمد؛ اسلام، رشد اقتصادی را همراه با توزیع عادلانه ی درآمد مد نظر قرار داده است، بنابراین درست است که با وضع مالیات ها به رشد اقتصادی کمک می کند، اما توزیع درآمد را فدای آن نمی کند.

(۲) عوامل تولید؛ مالیات های اسلامی (ثابت) به افزایش عوامل تولید می انجامند.

(۳) پس انداز؛ اثر منفی مالیات های اسلامی بر پس انداز، کم تر از اثر مالیات های متعارف است.

(۴) سرمایه گذاری؛ سرمایه گذاری نیز به جهت پایین بودن نرخ سود اقتصادی، وجود مکانیزم هایی از قبیل مشارکت، کاهش احتمال ضرر و پاره ای از معافیت ها تشویق می شود.

(۵) عرضه کار؛ عرضه ی کار به دلیل اثر مثبت مالیات ها بر بهره وری نیروی کار، رو به افزایش می گذارد.

(۶) مصرف؛ به واسطه نقش پرداخت های انتفالی بر مصرف، تقاضای کالاها و خدمات نیز افزایش می یابد؛ بنابراین، با افزایش عرضه و تقاضای کل، اقتصاد در نقطه ای بالاتر به تعادل می رسد.

تفاوت مالیات های اسلامی با مالیاتهای متعارف:

۱ مالیات اسلامی مالیاتی عبادی است؛ اما مالیات متعارف به موجب قانون بوده و همانند مالیات اسلامی وظیفه دینی تلقی نمی¬شود؛ انسان اقتصادی با کردار دینی، فرار مالیات اسلامی را نوعی گناه می¬داند؛ اما فرار مالیاتی در مالیات متعارف، فقط نوعی تخلف قانونی محسوب می¬شود.

۲ مهم ترین هدف مالیات اسلامی با توجه به مصارف آن (خصوصا زکات و خمس) به جهت رفاه، عدالت و رفع فقر است و بیشتر به دنبال فقر¬زدایی در جامعه و توازن در مصرف است؛ ولی مالیات اسلامی را نمی¬توان به عنوان ابزار سیاست تثبیتی و تخصیصی استفاده نمود.

۳ درآمد مالیاتی زکات در تولیدات کشاورزی و دامی به صورت کالایی است (براساس مقدار کالا) و به شکل کالایی توزیع می¬شود؛ برهمین اساس مالیات اثری بر تقاضای کل و آثار منفی مانند تورم بر اقتصاد ندارد. در صورتی که مالیات متعارف در اجزای مختلف مانند مالیات بر مصرف کالا (مالیات فروش، یا مالیات واحد) بار مالیاتی و زیان اجتماعی ایجاد می¬کند و بر سطح درآمد، هزینه بنگاه، انتخاب خانوار اثرگذار بوده و تورم و کاهش رفاه را به دنبال دارد.

۴ در سیستم مالیاتی، برای تسریع در بهبود توزیع درآمد، و نیز جهت دهی اقتصاد، مالیات¬های تصاعدی و یا برخی معافیتها پیشنهاد می¬شوند. بررسی ها نشان می¬دهد اثر توزیعی مالیات¬های اسلامی نسبت به مالیاتهای متعارف بیشتر می¬باشد و مالیات¬های اسلامی علی¬رغم دارا بودن نرخ یکنواخت، به¬واسطه معافیت های در¬نظر گرفته¬شده، می توان گفت که از نوع مالیاتهای تصاعدی با نرخ تصاعد ملایم می¬باشند.

۵ در مالیات اسلامی لازم نیست که مالیات به دولت پرداخت شود بلکه شخص پرداخت کننده جایز است (با اجازه حاکم شرع یا مرجع تقلید) در مصارف یادشده خرج کند؛ اما در صورتی که حاکم اسلامی دستور دریافت زکات را صادر کند، بر همه مؤدیان واجب است که آن را به دولت پرداخت کنند؛ اما در مالیات های متعارف، جمع آوری مالیات و مصرف آن، جزء اختیارات دولت است.

۶ اصل فلسفه تشریع زکات برای فقر زدایی و تامین نیازهای مسلمین است و مالیات برای تامین نیازهای دولت اسلامی؛ اگر در جامعه نیازمندی یا ورشکسته ای یا در راه مانده ای باشد از طریق زکات تامین می شود، ولی برآوردن نیازهایی که جنبه دولتی و حکومتی دارند مانند بودجه های فرهنگی، نظامی و آموزشی، بر عهده حکومت است که از طریق مالیات این نیازها بر آورده می شود. بنابر این هر دو برای رفع نیازهای جامعه اسلامی است؛ منتهی یکی نیازهای مردمی و دیگری نیازهای حکومتی. تفاوت دیگر اینکه زکات نصاب مشخصی دارد و از اشیاء و اموال معینی گرفته می شود، اما مالیات مقدار معینی ندارد و تعیین آن به عهده کارشناسان حکومت است.

درباره تفاوت مصادیق خمس با مالیات نیزگفتنی است که یک دوم خمس سهم امام است و یک دوم دیگر آن مانند زکات برای رفع نیازمندیهای سادات است. خمس، حق خدا و محرومین و برای دیگران است در حالی که مالیات، برای خود شهروندان است. به طور مثال مالیات برای آسفالت جاده ها و سایر خدمات و تاسیسات و امکاناتی است که دولت در اختیار شهروندان قرار می دهد.

نتیجه گیری:

مفهوم دولت و وظایف آن در عصر حاضر بسیار متفاوت با مفهوم رایج آن در گذشته می باشد. دولت ها در گذشته وظایفی محدود، همچون ایجاد امنیت و نظم و مسائلی دیگرازاین قبیل را داشتند که مخارج سنگینی را در برنداشت و با اندک بودجه ای می توانستند آنرا تامین کنند. اما در شرایط کنونی ، برای هیچ کشوراسلامی حتی کشورهای نفت خیز، بدون مالیات های قانونی، اداره مملکت ، عملا امکان پذیر نیست.

تصمیم گیری در کیفیت اخذ و مصرف زکات بستگی به صلاحدید ولی امر مسلمین دارد . نقش مدیریتی ولی امر مسلمین در دو مرحله ، بسیار حساس و ضروری است : « یکی در تعیین منابع زکات ، نرخ مالیات مربوط به آن و کیفیت جمع آوری، و دیگری در مرحله به مصرف رساندن این ثروت جمع آوری شده .» با توجه به پیچیدگی روابط اقتصادی در جوامع امروزی و تغییر و تنوع نیازهای انسانی ، سازمان محاسبه و دریافت زکات باید بتواند پابه پای این تحولات پیش برود و با استفاده از آخرین اطلاعات در زمینه علوم مرتبط و آخرین تکنیکهای تجربه شده ، زکات را به شکل درستی در خدمت ارتقای کیفی زندگی مسلمانان در تمام جنبه ها مورد استفاده قرار دهد. اعمال مدیریت کارآمد در امر زکات که از طرف ولی امر مسلمین کنترل و هدایت می شود، خود مشوقی خواهد بود تا مردم با رغبت و اطمینان بیشتری اقدام به پرداخت زکات نمایند. تمرکز اموال کوچک و پراکنده در خزانه عمومی دولت می تواند آنها را به یک ثروت عظیم تبدیل کند و امکان ارائه برنامه های کلان را ممکن سازد.

خمس نیز در اختیار امام مسلمین است . در واقع روش تقسیم و کیفیت آن وابسته به تشخیص ولی امر است . نکته قابل توجه این است که ورود خمس به منابع مالی مراجع تقلید، غیر از ورود آن به بیت المال و بودجه دولتی است .

بدیهی است در صورتیکه منابع مالی حاصل از زکات و خمس مستقیماً وارد بودجه عمومی دولت شوند می توان از آنها به عنوان یک اهرم نیرومند در سیاستگذاریهای مالی استفاده نمود؛ کما اینکه در صدر اسلام ، درآمدهای دولت اسلامی مانند زکات از اغنیای هر شهر گرفته می شد و به خزانه عمومی همان شهر واریز و میان نیازمندان توزیع می گشت . اضافات آن نیز برای پیغمبر(ص ) به مدینه فرستاده می شد تا در بیت المال نگهداری شود. در آن زمان هر شهر برای خود بیت المال خاص زکات داشت و در مقر حکومت ، بیت المال عمومی بود که مابقی زکات و خمس و غنایم و… به آنجا واریز می شد.

در پایان باید گفت که امر مالیات یک امر اجتماعی واقتصادی است که یک نوع قرارداد بین مردم و حکومت می باشد و هر اندازه بین این دو مودت و دوستی برقرار باشد، چه بسا نتایج خوب و مطلوبی در پی خواهد داشت؛ نتایجی که زمینه ساز شکوفایی و بالندگی جامعه اسلامی خواهد شد.

سیدضیاالدین مومنی

منابع:

۱. عزیزی سعید- بررسی ارتباط بین مالیات اسلامی و مالیات جدید- مجموعه مقالات سومین همایش مالیات‌های اسلامی- چاپ اول- قم: دانشگاه مفید- ۱۳۹۰.

۲. مهندس ابوطالب ؛ تقوی مهدی – مالیه عمومی- چاپ بیست و پنجم – تهران: نشر دوران- ۱۳۹۰.

۳. موسی زاده رضا – مایه عمومی – جاپ هشتم – تهران: نشر میزان – ۱۳۸۹.

۴. پورفرج علیرضا ؛ انصاری، حبیب- نقش مالیات اسلامی زکات در رشد و توسعه اقتصادی در مقایسه با مالیاتهای متعارف- مجموعه مقالات سومین همایش مالیاتهای اسلامی- قم: دانشگاه مفید- ۱۳۹۰.

۵. رنگریز حسن ؛ خورشیدی غلامحسین – مالیه عمومی و تنظیم خط مشی مالی دولت – چاپ هشتم- تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی – ۱۳۹۱.

۶. پروتابا لویی ؛ کوتره ژان ماری – حقوف مالیاتی – ترجمه محمدعلی یزدان بخش – چاپ اول – تهران: نشر خاتون – ۱۳۶۷.

۷. پناهی محمدقاسم – قانون مالیاتهای مستقیم – چاپ دوم – تهران: انتشارات بلاغ دانش – ۱۳۸۹.

۸. امام علی (ع) – نهج البلاغه – ترجمه محمد دشتی – چاپ اول – تهران: نشر ایدون – تابستان ۱۳۸۶.

۹. کفشگر، حسین؛ مالیات اسلامی؛ http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=۴۵۷۱۱

۱۰. مهاجری، محمد؛ کارآیی مالیاتهای اسلامی؛ http://mohajer-law.blogfa.com/page/post-۹.aspx

۱۱. طاهر، فائزه سادات؛ خلاصه کتاب مالیات در اسلام؛ http://www.hawzah.net/fa/magazine/magart/۳۲۸۲/۴۹۵۹/۴۲۴۹۸