اینکه چرا در سینما و تلویزیون کمتر شاهد فرهنگ و گویش قومیت های مختلفی هستیم هزاران دلیل دارد. در کنار نمونه های خوبی مثل «روزی روزگاری»، هستند سریال های متعددی که به خاطر لهجه ای خاصت دچار حاشیه و جرح و تعدیل شده اند.
این گزارش قصد قضاوت و احتمالا ارائه راهکار ندارد؛ بهانه تدوینش «جاده قدیم» است که در آستانه پخش با سدی به نام لهجه برخورد کرد. نکته پایه ای و مهم این است که در غالب اعتراض ها رد حضور مسئولان بیشتر از مردم است و خیلی اوقات مردم شهر و منطقه ای خاص راحت تر با کاراکترهای بعضا منفی داستان و گویش نادرست آنها کنار آمده اند.
با اینحال به نظر می رسد هنوز راهی طولانی برای جا انداختن اینکه شخصیت های یک داستان نماینده قومیت ها نیستند وجود دارد. از آن سو تعداد بازیگران مطرحی که بتوانند با لهجه ای مشخص، به درستی دیالوگ بگویند انگشت شمار است. در این میان حساب شیرازی ها سوا است؛ اعتراضی از سوی مسئولان و مردم این خطه به گوش نرسیده؛ حتی اگر «آقای همساده» مظلوم ترین آدم دنیا باشد؛ مرحبا… مروری داریم بر شش سریالی که لهجه برای آنها دردسرساز شده…
جاده قدیم
چطور اتفاق افتاد؟
بهرام بهرامیان در تازه ترین سریالش داستانی فانتزی را دستمایه ساخت قرار داد و اینگونه راه حواشی احتمالی برای «جاده قدیم» را بست. او اما نمی دانست که در آستانه پخش با مشکل بزرگتری به نام «لهجه» دچار خواهد شد.
سریال قرار بود ۲۵ مرداد روی آنتن شبکه دو برود اما همچنان پشت کنداکتور پخش مانده است و مشخص نیست مسئولان چه راهکاری برای حل این مشکل دارند. حتما می دانید که داستان سریال درباره یک روستایی ساده دل، از ناکجاآباد است که برای معیشت قصد دارد به تهران بیاید اما اتفاقات پیش بینی نشده ای منتظر او است.
حاشیه ها:
ظاهرا مسئولان سیما بعد از بازبینی «جاده قدیم» به این نتیجه رسیده اند که وجود لهجه، دردسرهایی را به همراه خواهد آورد، از همین رو پیشنهاد دوبله سریال را مطرح می کنند که با مخالفت کارگردان روبرو می شوند. در حال حاضر سرنوشت پخش سریال در هاله ای از ابهام قرار دارد؛ یا بهرامیان حاضر به انجام دوبله می شود یا اینکه مدیران قانع شده و سریال را به همان شکل روی آنتن می فرستند.
واکنش عوامل:
هنوز واکنشی رسمی از سوی عوامل سریال «جاده قدیم» رسانه ای نشده اما در مراسم رونمایی سریال، امید سهرابی به عنوان نویسنده تاکید کرده بود: «لهجه های سریال من درآوردی و ابداعی است و به منطقه خاصی اشاره نمی شود.» علی تقی پور، تهیه کننده سریال هم به ضرس قاطع اطمینان داده بود که لهجه سریال چون به جایی تعلق ندارد هیچ حاشیه ای به همراه نخواهد داشت.
پایتخت
چطور اتفاق افتاد؟
قضیه اعتراض مازندرانی ها به لهجه بازیگران «پایتخت» به زمان ساخته شدن اولین سری آن برمی گردد. آن زمان تیم سیروس مقدم و الهام غفوری تصمیم گرفتند کمدی شان را در مازندران و با استفاده از گویش مردم این خطه بسازند.
حاشیه ها:
زمان «پایتخت ۱» اعتراض به گویش مازندرانی بازیگران «پایتخت» خیلی فراتر از اظهارنظر مردم بود. آن زمان نماینده مردم شرق مازندران، استان مازندران، امامان جمعه بابلسر و قائمشهر و … همگی علیه این سریال اعتراض کردند.
زمان پخش «پایتخت ۳» این مسئله دوباره تکرار شد. بیشتر از ۵۰ نفر از مردم مازندران مقابل استانداری تحصن کردند و بار دیگر اعتراض ها به مجلس کشیده شد و جمعی از نمایندگان مازندران در اعتراض به پخش سریال پایتخت ۳ در ایام نوروز طی نامه ای از رئیس کمیسیون اصل ۹۰ مجلس خواستار رسیدگی به این موضوع شدند.
واکنش عوامل:
درباره واکنش های زمان پخش اولین «پایتخت» مقدم مصاحبه ای انجام داد و گفت که خب قاعدتا تمام شهرستانی ها لهجه دارند و باید یک مقدار سعه صدرشان را بالا ببرند. درباره اعتراض های پایتخت ۳ هم حسن وارسته، یکی از نویسندگان سریال گفت: «برای لحظه لحظه این سریال فکر کرده ایم. من و آقای الوند قبل از اینکه وارد نگارش قصه شویم هر جا احساس می کردیم دیالوگ ما رنگ و بوی توهین دارد بدون اینکه حتی کسی به ما بگوید آن را حذف می کردیم.»
ما فرشته نیستیم
چطور اتفاق افتاد؟
فلورا سام در روزهایی داشت سریالش را برای باکس نوروز شبکه تهران آماده می کرد که حساسیت های هموطنان لر بعد از «سرزمین کهن» به اوج رسیده بود. خانم سام اما به زعم اینکه لهجه های لری سریال «ما فرشته نیستیم» در خدمت داستان است و هیچ ربطی به اتفاقات فرامتنی «سرزمین کهن» ندارد از فاطمه گودرزی، محمود جعفری و علی صادقی خواست موقع رویارویی با خانواده و فامیل لری صحبت کنند. گمان می کرد اینطوری هم حس داستان باورپذیرتر می شود و هم خدمتی به یکی از لهجه های شیرین کشورمان کرده. سام اصالتا شیرازی است و لهجه اش قرابتی به گویش لری دارد.
حاشیه ها:
درست در آستانه پخش مسئولان شبکه تهران ایده سام را پس زدند و ترجیح دادند برای فرار از حساسیت های احتمالی که با «سرزمین کهن» دو برابر شده بود گویش تهرانی جایگزین گویش لری شود. برای همین لهجه لری گودرزی، جعفری و صادقی دوبله شد.
واکنش عوامل:
تقریبا همه عوامل سریال از تغییر لهجه دلخور بودند تا جایی که کارگردان اعتقاد داشت حذف لهجه لری ضربه ای اساسی به سریالش زده. فلورا سام که در «باغ سرهنگ» از لهجه گیلکی و در «توطئه فامیلی» از لهجه شیرازی استفاده کرده این بار حسابی زیر فشار بوده: «ما دنبال مسخره کردن هیچ لهجه ای نبودیم ولی از صدا و سیما اعلام کردند این سریال نمی تواند با لهجه لری پخش شود. اگر اصرار می کردیم، این سریال همانند «سرزمین کهن» به آرشیو می رفت.»
در مسیر زاینده رود
چطور اتفاق افتاد؟
حسن فتحی در ادامه تجربه گرایی اش این بار به اصفهان رفت و داستان جنجالی سریالش را در نصف جهان روایت کرد. حتما خاطرتان هست که «در مسیر زاینده رود» چطور به پشت پرده فوتبال نیش می زد و به نوعی قصد افشاگری داشت. از قضا سریال از این ناحیه دچار حاشیه نشد؛ از جایی ضربه خورد که قرار بود نقطه اتکایش باشد: «لهجه اصفهانی».
سازندگان برای باورپذیر بودن سریال از بازیگران خواستند به لهجه اصفهانی دیالوگ بگویند اما برخی از آنها با وجود حضور مشاور لهجهه (مهرداد ضیایی، بازیگری که اصالتا اصفهانی است) از پس ریزه کاری های این گویش شیرین برنیامدند.
حاشیه ها:
مخاطبان غیراصفهانی متوجه نادرست بودن لهجه نمی شدند اما مردم اصفهان با لهجه ای غریب روبرو بودند؛ با اینحال هیچگاه فریاد وااسفا سر ندادند و این بار هم مشخصه همیشگی شان یعنی «با جنبه بودن» را اثبات کردند. برعکس مردم، مسئولان به شدت از سریال دلخور و عصبی بودند. محمد تقی رهبر، نماینده وقت اصفهان اعتقاد داشت سریال به مردم اصفهان توهین کرده و از آن سو استاندار خواستار توقف هر چه سریع تر این سریال شد.
واکنش عوامل:
حسن فتحی به شدت از رفتارهایی که با سریالش شد عصبانی بود تا جایی که اعلام کرد هرگز در هیچ شهرستانی سریال نخواهد ساخت. تهیه کننده اما همواره قصد آرام کردن فضا را داشت و بارها تاکید کرد: «اگر لهجه های اصفهانی در این سریال به خوبی ادا نشده است، من به نمایندگی از گروه، از کلیه مردم اصفهان عذرخواهی می کنم.»
فاصله ها
چطور اتفاق افتاد؟
زمان پخش سریال فاصله ها، کاراکتر یاور با بازی محمد حمزه ای، به خاطر لهجه لری، مورد اعتراض قرار گرفت. جالب اینجاست که یاور یکی از شخصیت های فرعی سریال بود و حضورش در خط اصلی آن تغییری به وجود نمی آورد.
حاشیه ها:
بیشتر معترضان معتقد بودند که در سریال، تمام نقش های خوب و اثرگذار به تهرانی ها داده شده و فقط کارگر سطح پایین سریال، به زبان لری حرف می زند. برخی دیگر از آنها هم گفته بودند که کارگردان فقط برای بالا بردن سطح کمدی کار، شخصیت یاور را اضافه کرده و قصد تمسخر لهجه لری را داشته.
در یکی از بیانیه های اعتراضی آنها آمده بود: «اخیرا در سریال «فاصله ها» شاهد کاراکتری در نقش «یاور» هستیم که در آن آدمی ساده دل، کودن و ناهنجار به زبان لری بروجردی سخن می گوید. چگونه است که تمام کسانی که در سریال ها و برنامه های تلویزیونی به لری صحبت می کنند همگی آدم هایی از اقشار بسیار پایین، بی سواد و کم خرد جامعه نشان داده می شوند؟»
واکنش عوامل:
با بالا گرفتن این اعتراض ها، کارگردان تصمیم گرفت نقش یاور را تا حدی در سریال کمرنگ کند و بعد از این اتفاق، محمد حمزه ای در گفتگو با پایگاه خبری لرنا، راجع به این مسئله توضیح داد و گفت: «یاور یک کاراکتر کاملا ساده و صادق است و فکر می کند دیگران هم مثل خود او هستند. چرا شما فکر می کنید هر کس ساده و صاف و صادق و بی آلایش باشد، عقب مانده و خنگ است؟ همین تصورات است که موجب می شود گویش و زبان و لهجه های محلی زیر سوال بروند. شما این نقش یاور را در جهت معرفی این لهجه و فرهنگ در نظر بگیرید نه در جهت تحقیر آن.»
یک مشت پر عقاب
چطور اتفاق افتاد؟
علیرضا خمسه در سریال یک مشت پر عقاب نقش یک سرگروهبان آذری را ایفا می کند که در عین جدیت رگه هایی از کمدی هم دارد. این کاراکتر قاعدتا به دلیل آذری بودنش باید با گویش ترکی حرف می زد و خمسه هم تلاش زیادی کرده بود که این لهجه را خیلی درست و بدون ایراد اجرا کند اما شرایط به گونه ای شد که در نهایت سریال دوبله و لهجه آذری به کل حذف شد.
حاشیه ها:
پیش از سریال «یک مشت پر عقاب»، چندین و چند سریال در تلویزیون تولید شد که کاراکترهایشان گویش آذری داشتندو بدون هیچ مشکلی پخش شدند. از جمله این سریال ها می توان به «خاله خانم» و «هتل پیاده رو» اشاره کرد که هر دوی این سریال ها جزو کارهای کمدی تلویزیون بودند و اکبر عبدی هم بازیگر مشترک آنها بود.
اتفاقا یکی از وجوه جذاب این سریال ها که موجب پرمخاطب شدنشان شد، همین ترکی صحبت کردن کاراکتر عبدی در این دو سریال بود اما اینکه چرا گویش ترکی خمسه که نقش کوتاهی هم در سریال «یک مشت پر عقاب» داشت به یکباره مسئله ساز می شود، دلایلی فرامتنی داست.
مهمترین دلیل ایجاد این حساسیت به اتفاقاتی مربوط می شد که در آن برهه در کشور اتفاق افتاده بود. در آن برهه زمانی به دلیل اعتراض شدید آذری ها به چاپ کاریکاتوری در یکی از روزنامه های صبح، جو جامعه ملتهب شده بود و مسئولان تلویزیون برای اینکه به این جو دامن نزده باشند، دست به این خودسانسوری زدند و ترجیح دادند که لهجه ترکی از این سریال کلا حذف شود.
