نوشته حاضر نقد آن پنداره ای است که خانقاه روستای ورجوی را معبد مهر می انگارد، نقد و تحلیل و ارزیابی آن بخش از دستاوردهای پژوهشی و اجرایی محققین معماری صخره ای که مستقیم یا غیر مستقیم به معبد مهر ورجوی مربوط می شود؛ در ادامه موضوع طرح ژئوفیزیک مورد بحث است. نگفته پر روشن است که پس از سالها فراموشی در محوطه تاریخی ورجوی کاری شده کارستان، زحمت بسیار کشیده و خون دل بسیار خورده شده تا کار بدین مهمی به انجام رسد؛ صاحب این قلم نیز با چنان حال و هوای غریبه نیست و مشکلات و معضلات میراث فرهنگی را خوب می شناسد، و می داند که کار در چنین اوضاع و احوالی تا چه اندازه می تواند دشوار باشد… آری می باید بر این گروه هزاران آفرین گفت… برای آغاز دوباره کار در محوطه تاریخی ورجوی بسیار هوشمندانه ای انجام یافته و از بروزترین تکنولوژی های دنیا بهره گرفته اند. تا شاید مهر تاییدی بر نوشته های محققین در باب مهری بودن معبد نهاده باشند. آری محوطه مورد اشاره ما یکی از تاریخی ترین سایت های باستانی کشور است آثار انسان پارینه سنگی میانی در آن یافت شده است. اما باید پرسید محوطه ورجوی واقعا چه بوده است و کارکرد اصلی آن چیست و صرف هزینه ژئوفیزیک یا به تعبیر دقیق تر آرکئوژئوفیزیک برای این محوطه لازم امر بوده است و یا خیر.
منطقه باستانی ورجوی در ۶ کیلومتری جنوب شهرستان مراغه و در مختصات جغرافیایی ۴۵ درجه و۳۰ دقیقه تا ۴۶ درجه و۳۷ دقیقه طول و ۳۶ درجه ۵۲ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۳۸ دقیقه عرض جغرافیایی (مروارید،۱۳۷۲،۱) و ارتفاع ۱۲۷۵متری از سطح دریا قرار دارد
تا کنون مقالات مختلفی از سوی محقیقن در باره این سایت نوشته شده است. اکثر این مقالات به مهری(میترایی) بودن این معبد تاکید داشته و به نوعی از یک سبک و مطالب تقریبا یکسانی در معرفی این معبد استفاده کرده اند. با بررسی این محوطه و مطالعه اجمالی این مقالات این گونه استنباط می گردد که نگارندگان آن، در مطالعه محوطه دقیق نبوده و فقط به ذکر یک سری مطالب تکراری از یکدیگر بسنده کرده و پیرو راه اولین نگارنده بوده اند و متاسفانه تاکنون تحقیق جامع و علمی در رابطه با این محوطه تاریخی که تنها خود معبد نیست بلکه شامل قبور دوره صفویه، محوطه تاریخی که در حدود۱ کیلومتری جنوب معبد قرار گرفته و یا حتی از محلی به نام اصطبل ها نیز هیچ گونه تحقیقی به عمل نیامده است.
محوطه تاریخی ورجوی نخستین بار با مقاله دکتر ورجاوند پا به عرصه معابد مهری نهاد و تا کنون چندین مقاله در باب انتساب این محوطه به آیین مهرپرستی به نگارش در آمده است در همه مقالات نوشته شده به نظر می رسد صرفا تقلیدی از مقاله ورجاوند بوده است و چیز تازه ای مطرح نگردیده است و جالب تر آنکه اشتباهات مقاله ورجاوند را نیز تصحیح نکردند شاید هم اصلا اشتباهات مقاله مرحوم دکتر ورجاوند را نمی داستند!!!. که این موضوع خود به خود مقاله ها را مورد بحث و نقد می کشاند. بنا به ضرروت موضوع مطرح شده در باره مهری بودن معبد در این نوشته بیشتر سعی شده مقاله مرحوم ورجاوند مورد ارزیابی قرار گیرد چرا که منبع تمامی مقاله های محقیقن دیگر بوده است.
جناب ورجاوند در سال طی بررسی های منطقه آذربایجان از محوطه تاریخی ورجوی بازدیدی به عمل آوردند که در شماره به چاپ رسید در این مقاله بدون هیچ دلیل و سندی این محوطه را منتسب به آیین مهرپرستی دانسته و ابراز نمودند که یکی از بزرگترین معابد مهری باقی مانده در کشور است؛ در جواب مقاله ایشان باید پرسید بر چه اساس این محوطه را منتسب به آیین مهری دانسته و از طرف دیگر کدام دین مهر پرستی؟ اصلا دینی بنام مهرپرستی بوده است و یا خیر. جناب مرحوم ورجاوند در مقاله ای دیگر قدمگاه شهرستان آذرشهر را نیز جزء معابد مهرپرستی معرفی نموده اند، باز در این محوطه هیچ دلیل و سندی ارائه ننمودند متاسفانه محقیقین دیگر نیز بدون هیچ نگرش تازه و عمیق به محوطه های مورد اشاره مهر تاییدی بر مهری بودن این آثار کردند که در باز شناسی تاریخ و فرهنگ منطقه بسیار تاثیر منفی گذاشته و امروزه در بازشناسی تاریخ حقیقی منطقه دچار بعضا دچار اشتباه می شویم.
پایان بخش اول
در شماره گذشته اشاره مختصری به محوطه تاریخی ورجوی شد که این محوطه با مقاله مرحوم ورجاوند بنام معبد معرفی گردید هر چند در مقاله ایشان بدون هیچ دلیل این سایت باستانی را منتسب به آیین مهرپرستی کرده و محقیقن دیگری چون دکتر شکاری نیری، علیپور، شجاع دل و… نیز همین راه را بدون هیچ دلیل منطقی ادامه دادند و سعی در تاریخ سازی بدون حقیقت نمودند شاید کمی صبر و حوصله در نگارش های خود نتایج بهتری عاید کار می شد در پاسخ به مقاله های نوشته باید پرسید ۱ دلیل انتساب این سایت به آیین مهر پرستی چیست،۲ آیا دین مهر پرستی آن طور که بیشان می شود واقعا وجود عینی دارد و کدام معبد در کشور مربوط به این دین است ۳ آثار سایت ورجوی بیشتر نماینگر چه دوره و تاریخی است؟ پاسخ سوال ها، خود به خود تاریخ گذاری این سایت را تا حدودی روشن می کند چیزی که متاسفانه هیچ گاه مرحوم دکتر ورجاوند به دنبال آن نبوده
آثار باقی مانده در این سایت همگی نشان از تعلق بی چون چرای این محوطه به آیین اسلام دارد از سنگ قبرهای محوطه گرفته تا کتیبه اسلامی و اتیمولوژی محوطه
ولی هیچ اثری از دین در هاله ابهام مهرپرستی ندارد. در کتاب مارتین ورمازرن به چند معبد مهر(مهرکده) اشاره شده است، مقایسه این سایت ها با سایت ورجوی و قدمگاه به خوبی تفاوت های بارز این سایت ها را نشان می دهد تنها ویژگی مشترک این سایت ها شکل غار بودن آنها است، ویژگی که در تاریخ گذاری یک محوطه بسیار ابهام بر انگیز و سخت است و بزرگترین محقیقن به راحتی در هیچ جای دنیا نمی توانند معماری صخره ای را دقیق تاریخ گذاری نماییند نمونه بارز از این تاریخ گذاری ها کور دخمه های موجود در کشور است که تاریخ های متفاوتی دارند. حال باید از محقیقنی که سایت ورجوی را منتسب به دین مهر پرستی نمودند باید پرسید دلیل انتساب به آینن مهرپرستی چیست آیا صرفا غار و صخره ای بودند ملاک بوده است و یا خیر که مقاله های نگارش شده فقط دلیل انتسبا به میترائیسم را غار بودن محوطه نشان می دهد.
با گشت و گذار اندکی در روستهای مراغه آثار بی شماری از معماری صخره ای را می توان یافت در مسیر روستای علیوان به یای شهر در حدود ۱۰ اثر از نوع صخره ای(غار) می توان مشاهده کرد که تعدادی از این آثار مربوط به دوره اسلامی با کارکرد مسجد تعدادی با تاریخ نا مشخص و تعدادی معاصر هستند آیا می توان همگی این آثار را مربوط به آیین مهر پرستی دانست؟؟؟!!!.
معماری صخره ای چیزی است که بنا به شرایط جغرافیایی شکل گرفته و کارکردهای متنوعی چون: عبادی، نگهداری احشام، زندگی و… دارد که در تمامی دوره های تاریخی ایجاد و مورد استفاده قرار می گیرد. و تنها جنبه مذهبی ان هم از نوع مهرپرستی دادن به این سایتها تنها اشتباه محقیقن است و بس. همچنین باید اشاره کرد که تا به امروز هیچ سایتی به عنوان معبد مهر(مهرکده) در ایران یافت نشده است و هر نچه تحت عنوان معبد مهر تلقی می شود صرفا حدس و گمان برخی محقیقن است.
خالی از لطفا نیست در اشاره ای نیز به طرح های تحقیقاتی چند ماه پیش انداخت تحت عنوان ژئوفیزیک، که گامی نو در باستان شناسی مراغه در رابطه با معبد مهر ورجوی منتشر شده که میراث فرهنگی شهرستان مراغه در نظر دارد طرح ژئوفیزیک را دراین سایت به اجرا دراورد خبری بسیار مسرت بخش بود بعد از سال ها آثار مراغه مورد توجه قرار گرفت و اقداماتی در جهت معرفی و شناسایی آثار تاریخی بر داشته می شود.
در این یادداشت سعی بر آن شده تا کمی تعمق به خرج داده و از اقدامات عجولانه کمی خودداری نماییم. معبد مهر ورجوی چند سالی است مورد توجه خبرگزاری ها، محققین، مسئولین شهرستانی و استانی، گردشگران و… قرار گرفته است و طی چند سال گذشته اقداماتی از جمله حصار کشی، ریختن پی بتنی و آوار برداری صورت گرفته است ولی در همه این موارد صرفا به نظر می رسد صرف هزینه و به نوعی شاید سلب مسئولیت بوده و نکته مهم یعنی آینده نگری در پروژه ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است و آثار مخربی بر پیکره محوطه تاریخی وارد نموده است که نمونه بارز ان پی های بتونی که فشار سنگینی بر سقف خانقاه ورجوی وارد نموده است. حال با این توضیح شاید بهتر باشد به جای صرف هزینه در جهت کشف ناشناخته های محوطه که بعید به نظر می رسد چیز خاصی برای گفتن داشته باشد چرا که محوطه طی چندین بررسی باستان شناسی بیشتر یک محوطه اسلامی با کارکرد عبادی دارد تا معبد بزرگ میترائیسم همان طوری که طی آواربرداری های مخرب و بدون برنامه و علمی آثار دیگری از چله خانه خانقاه کشف شد که شاهدی بر اسلامی بودن محوطه داشت. به هر حال امید است مسئولین به جای صرف هزینه در جهت کشف مجهولات به حفظ و مرمت بنا اقدامی نمایند تا بنای تاریخی که هر روز در حال تخریب است اثری باقی بماند. امروزه به دلیل عدم تخصیص اعتبار کافی برای آثار تاریخی کاوشهای باستان شناسی در این قبیل از سایت ها چندان معقول به نظر نمی رسد و اگر اعتباری هم تعلق گیرد بهتر است در جهت حفظ و مرمت بنا صورت گیرد تا حفاری در جهت کشف سایر قسمت های محوطه….
به امید فردای بهتر برای آثار تاریخی و با ارزش شهرستانمان
سعید ستارنژاد
دانشجوی ارشد باستان شناسی از دانشگاه سراسری محقق اردبیل
